Specyfika rolnictwa rodzinnego w Polsce: ciężar przeszłości i obecne uwarunkowania
Słowa kluczowe:
polskie rolnictwo rodzinne, specyficzna ewolucja, rolnictwo dualne, gospodarstwa profesjonalne, gospodarstwa quasi-chłopskieAbstrakt
Przyjmując, że gospodarstwa rodzinne to rolnicze jednostki produkcyjne, w których własność i praca ściśle powiązane są z rodziną, autorka analizuje funkcjonowanie rolnictwa rodzinnego w Polsce w okresie 1990–2012. Zgodnie z założeniem, że o sposobie funkcjonowania gospodarstw decyduje ciężar przeszłości, zamiary na przyszłość oraz obecne uwarunkowania, sporo uwagi poświęca każdemu z tych czynników. Osadzając analizę w historycznym tle, podkreśla znaczenie późnego zniesienia pańszczyzny, dokonanego przez państwa zaborcze, meandrów reform rolnych w okresie 1919–1944 oraz nieodległego okresu 1948–1989, kiedy rolnictwo rodzinne wtopiło się w centralnie planowaną gospodarkę niedoboru. W tym ostatnim okresie gospodarstwa rodzinne wykształciły specyficzne mechanizmy funkcjonowania, które widoczne są do dzisiaj.Analiza okresu 1990–2012 oparta jest na danych Głównego Urzędu Statystycznego, badaniach własnych oraz innych publikowanych. Prowadzona jest na zbiorowości indywidualnych gospodarstw rolnych o pow. 1 ha, opierających się na rodzinnej sile roboczej. Rozbita jest na dwa podokresy: transformacji postkomunistycznej w latach 90. oraz po roku 2002, tj. okresie prawie pokrywającym się z akcesją do UE. W pierwszym zarysował się proces powstawania rolnictwa dualnego, kiedy gospodarstwa rodzinne stworzyły dwie zbiorowości: gospodarstw silnie związanych z rynkiem, większych i modernizujących się (profesjonalnych – 1/3 ogółu) oraz drobnych, ekstensywnych i produkujących głównie na samozaopatrzenie (quasi-chłopskich – 2/3). W drugim – funkcjonowanie i przekształcenia gospodarstw dokonują się pod wpływem WPR. Możliwości modernizacji wykorzystują przede wszystkim gospodarstwa profesjonalne; proces ten przebiega klasycznie. Specyficzne są natomiast mechanizmy funkcjonowania dość stabilnej grupy gospodarstw quasi-chłopskich, niezależnych od rynku, posiadających pozarolnicze dochody i rolnicze bezpieczeństwo socjalne. Gospodarstwa te są oryginalnym produktem zatrzymanej kolektywizacji i zahamowanej modernizacji w okresie PRL, postkomunistycznej transformacji, a obecnie podwójnie kontrolowanej modernizacji.Bibliografia
Baer-Nawrocka A., Poczta W., 2014: Przemiany w rolnictwie, [w]: Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi, I. Nurzyńska, W. Poczta (red.). Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 85–124.
Chałasiński J., 1938: Młode pokolenie chłopów. Państwowy Instytut Kultury Wsi, Warszawa.
Cywiński B., 1981: ...potęgą jest – i basta. Wydawnictwo Krąg, Warszawa.
Encyklopedia agrobiznesu, A. Woś (red.), 1998: Fundacja Innowacja, Warszawa.
Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, 1984: PWRiL, Warszawa.
Errington A., Gasson R., 1993: The Family Farm Business. CAB International, Wallingford.
Dzun W., 2013: Drobne gospodarstwa w rolnictwie polskim. Próba definicji i charakterystyki. Wieś i Rolnictwo nr 2, s. 9–27.
Foryś G., 2008: Dynamika sporu. Protesty rolników w III Rzeczpospolitej. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Frenkel I., 2014: Ludność wiejska, [w]: Polska wieś 2014. Raport o stanie wsi, I. Nurzyńska, W. Poczta (red.). Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 27–84.
Frenkel I., 2013: Zatrudnienie i struktura zatrudnienia w gospodarstwach rolnych w latach 2005–2010, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.
Gorlach K., 2009: W poszukiwaniu równowagi. Polskie rodzinne gospodarstwa rolne w Unii Europejskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Gorlach K., 2001: Świat na progu domu. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Gorlach K., 1989: On Repressive Tolerance. Sociologia Ruralis nr 1, s. 23–33.
Gorlach K., Seręga Z., 1993: From Repressive Tolerance to Opressive Freedom: Polish Family Farms in Transition, [w:] Post-Communist Poland: From Totalitarianisn to Democracy? J.C. Huther, B. Synak (red.). Nova Science Publisher, Commack, N.Y.
GUS, 2012: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2012. GUS, Warszawa.
GUS, 2012a: Charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Spis Rolny 2010. GUS, Warszawa.
Halamska M., 2014: Współczesne rolnictwo rodzinne: polimorficzna rzeczywistość i mity. Wieś i Rolnictwo nr 2, s. 25–46.
Halamska M., 2013: Wiejska Polska na początku XXI wieku. Rozważania o gospodarce i społeczeństwie. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Halamska M., 2004: A Different End of the Peasants? Polish Sociological Review nr 3 (147), s. 245–268.
Halamska M., 1999: Peasants, ownership and Socialism in Poland: Historical and Some Other Reflections, [w:] Rural Societies under Communism and Beyond, P. Starosta, I. Kovach, K. Gorlach (red.). Łódź University Press, Łódź, s. 44–53.
Halamska M., 1989: Gospodarstwo rodzinne a struktury organizacyjne gminy, [w:] Środowisko gminne, D. Gałaj (red.). Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, s. 273–299.
Halamska M., Lamarche H., Maurel M.-C., 2003: Rolnictwo rodzinne w transformacji postkomunistycznej. Anatomia zmiany. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.
Hervieu B., Purseigle F., 2009: Pour une sociologie des mondes agricoles dans la globalisation. Etudes Rurales nr 1, s. 177–200.
Lamarche H., 1992: Wstęp ogólny, [w:] Rolnictwo rodzinne. Międzynarodowe studium porównawcze. Część I. Rzeczywistość polimorficzna. IRWiR PAN, Warszawa.
Kochanowicz J., 1988: Losy gospodarki chłopskiej w niekapitalistycznej próbie modernizacji, [w:] Gospodarka chłopska w systemie gospodarki socjalistycznej, J.Wilkin (red.). Wydział Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa, s. 62–91.
Kuczyński W., 1981: Po wielkim skoku. PWE, Warszawa.
Kula W., 1983: Historia, zacofanie, rozwój. Czytelnik, Warszawa.
Marini M.B., Mooney P.H., 2006: Rural economies, [w:] Handbook of rural studies. Sage Publications, London, Thousands Oak, New Delhi.
Maurel M-C., 1989: Les paysans contre l’Etat. Harmattan, Paris.
Mendras H., 1995: L’Europe des Européens. Gallimard, Paris.
Moore B. jr, 1983: Les origines sociales de la dictature et de la démocratie. La Découvert/Maspero, Paris.
Ploeg van der J.D., 2008: The New Peasantries: Struggle for Autonomy and Sustainability in an Era Empire and Globalisation. Earthscan, London–Sterling VA.
Regnault H., Sartre X.A. de, Regnault-Roger C., 2012: Introduction, [w]: Les revolutions agricoles en perspective, H. Regnault, X.A. de Sartre, C. Regnauld-Roger (red.). Editions France Agricole, Paris, s. XIII–XXII.
Rowiński J., 2008: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013. Analiza zatwierdzonej wersji programu i pierwszych lat realizacji. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, Warszawa.
Servolin C., 1989: L’agriculture moderne. Ed. Seuil, Paris.
Sieliwończyk P., 1983: Władysław Grabski: Wieś i rolnictwo na tle solidarystycznej koncepcji narodu, [w:] Szkice w historii i socjologii polskiej, K.Z. Sowa (red.). Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Sikorska A., 2014: Dylematy w definiowaniu rodzinnych gospodarstw rolnych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 4, s. 31–49.
Sikorska A., 2013: Procesy przekształceń strukturalnych w wiejskiej społeczności i chłopskim rolnictwie. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, Warszawa.
Sivignon M., 1992–1993: La diffusion des modeles agricoles: essai d’interpretation des agricultures de l’est et du sud de l’Europe. Revue Géographique des Pyrenées et du Sud-Ouest, T. 63, fasc. 2, s. 133–153.
Stronge M., 2008: Family Farming. A New Economic Vision. University of Nebrasca Press, Lincoln (pierwsze wydanie 1988 rok).
Szafraniec K., 2002: Polskie residuum systemowe, czyli pytanie o role wsi i chłopów w procesie przemian systemowych, [w:] Wieś i rolnictwo. Perspektywy rozwoju. IERiGŻ, IRWiR PAN, SGH, Warszawa.
Szczepański J., 1973: Zmiany społeczeństwa polskiego pod wpływem uprzemysłowienia. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.
Tepicht J., 1973: Marxisme et l’agriculture. Le paysan polonais. Armand Colin, Paris. Tomczak F., 1988: Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Teraźniejszość i przyszłość. PWRiL, Warszawa.
Wilkin J., 2013: Aksjologia i prakseologia polityki wobec drobnych gospodarstw w Polsce i Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo nr 2, s. 43–54.
Wilkin J., 1988: Chłopski składnik losów gospodarki socjalistycznej (ze szczególnym uwzględnieniem polskich doświadczeń), [w:] Gospodarka chłopska w systemie gospodarki socjalistycznej, J. Wilkin (red.). Wydzial Nauk Ekonomicznych UW, Warszawa, s. 7–35.
