Identyfikacja i ocena procesów demograficznych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem wsi
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2018.3.180/02Słowa kluczowe:
procesy demograficzne, ruch naturalny, migracje, prognozy demograficzne, depopulacja, rozwój obszarów wiejskich, polityka regionalnaAbstrakt
Celem badań była szczegółowa identyfikacja przestrzenna oraz objaśnienie głównych i najbardziej charakterystycznych zjawisk i procesów demograficznych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki obszarów wiejskich oraz relacji miejsko-wiejskich. Dane o zjawiskach i procesach ludnościowych analizowano w podziale na 10 kategorii gmin, wyróżnionych na podstawie hierarchii administracyjno-osadniczej, funkcji społeczno-gospodarczych i cech morfologicznych.
Analiza zawiera zagadnienia związane z ruchem naturalnym i wędrówkowym, prognozami demograficznymi oraz wnioskami i rekomendacjami dla rozwoju regionalnego i lokalnego. Za największe wyzwanie uznaje się depopulację i jej negatywne skutki, związane m.in. z obciążeniem systemów zabezpieczeniowych i opieką społeczną. Postuluje się też opracowanie nowych prognoz demograficznych (aktualne nie są wiarygodne dla obszarów wiejskich, gdyż nie uwzględniają faktycznej skali emigracji w ruchu wewnętrznym i zagranicznym). Analizy, oceny i prognozy powinny w coraz większym stopniu uwzględniać podział wsi na różne jej kategorie pod względem specyfiki funkcjonalnej (obszary podmiejskie, typowo rolnicze, turystyczne, przejściowe itp.), a odchodzić od podziału administracyjnego na gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie. W związku z przewidywaną i nieodwracalną depopulacją przeważającej części terenów wiejskich na około 90% powierzchni kraju należy pilnie podjąć prace analityczne nad krajowym planem optymalizacji zagospodarowania obszarów wiejskich, uwzględniającym takie kwestie, jak zwłaszcza efektywniejsze dopasowanie sieci lokalnych usług, zapobieganie dalszemu rozpraszaniu zabudowy, reorganizacja lokalnych układów sieci osadniczej, możliwości korekt i zmian podziałów administracyjnych na szczeblu lokalnym i powiatowym, polityka migracyjno-osiedleńcza i turystyczno-rekreacyjna.
Bibliografia
Anacka M. (2018). Przyszłość demograficzna Polski. Dlaczego potrzebne są nam nowe prognozy. W: M. Okólski (red.). Wyzwania starzejącego się społeczeństwa. Polska dziś i jutro (s. 314–333). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Bański J. (2002). Typy ludnościowych obszarów problemowych. W: J. Bański, E. Rydz (red.). Problemy społeczne wsi (seria: Studia Obszarów Wiejskich, t. 2, s. 41–52). Warszawa: Polskie Towarzystwo Geograficzne; Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.
Bański J. (2008a). Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego (seria Studia Obszarów Wiejskich,
t. 14). Warszawa: Polskie Towarzystwo Geograficzne; Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.
Bański J. (2008b). Strefa podmiejska – już nie miasto, jeszcze nie wieś. W: A. Jezierska-Thoele, L. Kozłowski (red.). Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce (s. 29–43). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Bański J. (2007). Koncepcje rozwoju struktury przestrzennej w Polsce – polaryzacja czy równoważenie? Przegląd Geograficzny, 1 (79), 45–79.
Bański J., Stola W. (2002). Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce (seria Studia Obszarów Wiejskich, t. 3). Warszawa: Komisja Obszarów Wiejskich PTG, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.
Czapiewski K. (2010). Koncepcja wiejskich obszarów sukcesu społeczno-gospodarczego i ich rozpoznanie w województwie mazowieckim (seria Studia Obszarów Wiejskich, t. 22). Warszawa: Komisja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN.
Czarnecki A. (2009). Rola urbanizacji w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Czyż T., Hauke J. (2010). Nierówności regionalne w Polsce. W: J. Łoboda (red.). Przekształcenia struktur regionalnych: aspekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze (s. 247– 262). Wrocław: Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego UWr.
Dybowska J. (2013). Przemiany demograficzne w regionie o nasilonej migracji zagranicznej na przykładzie województwa opolskiego. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Dziewoński K., Gawryszewski A., Iwanicka-Lyrowa E., Jelonek A., Jerczyński M., Węcławowicz G. (1977). Rozmieszczenie i migracje ludności a system osadniczy Polski Ludowej (seria Prace Geograficzne, t. 117). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dziewoński K., Korcelli P. (red.) (1981). Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce (seria Prace Geograficzne, t. 140). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Eberhardt P. (2014). Fazy rozwoju demograficznego Polski. Roczniki Nauk Społecznych, 6, 2(42), 135–160.
Eberhardt P. (1989). Regiony wyludniające się w Polsce (seria Prace Geograficzne, t. 148). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Fihel A. (2015). Wpływ czasowych migracji zagranicznych na perspektywy demograficzne Polski. Wiadomości Statystyczne, 7, 74–89.
Frenkel I. (2003). Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi: dekada przemian. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Frenkel I. (2008). Przemiany demograficzne i aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej w latach 2000–2006. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Gawryszewski A. (2005). Ludność Polski w XX wieku (seria Monografie, nr 5). Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
GUS (2014). Prognoza ludności na lata 2014–2050. Warszawa.
Heffner K. (2004). Regiony małe, peryferyjne, rolnicze i emigracyjne. W: K. Heffner (red.). Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym i integracji europejskiej (s. 9–20) (seria Biuletyn KPZK PAN, z. 212), Warszawa: KPZK PAN.
Heffner K. (2011). Semiurbanizacja a suburbanizacja. Ewolucja procesów w aglomeracji opolskiej. Studia Miejskie, 3, 17–33.
Heffner K., Gibas P. (2011). Regiony słabiej rozwinięte a efekty polityki spójności w Polsce. W: E. Pancer-Cybulska, E. Szostak (red.). Polityka spójności w okresie 2014–2020 a rozwój regionów Europy (s. 36–52) (seria Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 227). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego.
Heffner K., Rauziński R. (2003). Region migracyjny (wybrane aspekty demograficzne, społeczne i gospodarcze na przykładzie Śląska Opolskiego) (seria Studia i Monografie, z. 152). Opole: Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej.
Heffner K., Solga B. (1999). Praca w RFN i migracje polsko-niemieckie a rozwój regionalny Śląska Opolskiego. Opole: Stowarzyszenie Instytut Śląski, Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski w Opolu.
Heffner K., Solga B. (2007). Podwójne obywatelstwo na Śląsku Opolskim. W: A. Górny, P. Koryś (red.). Obywatelstwo wielokrotnego wyboru. Intersdyscyplinarne ujęcie kwestii podwójnego obywatelstwa w Polsce (s. 66–91). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Jończy R. (2014). Problem nierejestrowanej emigracji definitywnej (emigracji zawieszonej) w badaniu procesów społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich. Prace Naukowe UE, 360, 1–18.
van de Kaa D.J. (1987). Europe’s second demographic transition. Population Bulletin, 42 (1), 1–59.
Kamińska W. (red.) (2016). Współczesne problemy ludnościowe na obszarach wiejskich (seria Biuletyn KPZK PAN, z. 263). Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.
Kamińska W., Heffner K. (red.) (2011). Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju (seria Studia KPZK PAN, t. 133). Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.
Kociszewski J. (2006). Mobilność siły roboczej w Polsce w procesie transformacji w układzie przestrzennym. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, 8, 449–469.
Kolarska-Bobińska L., Rosner A., Wilkin J. (red.) (2001). Przyszłość wsi polskiej: wizje, strategie, koncepcje. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Komornicki T., Śleszyński P. (2008). Struktura funkcjonalna gmin a postępy w pracach planistycznych (2004–2006). Studia Regionalne i Lokalne, 33 (3), 53–75.
Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zaleski J., Zaucha J. (2010). Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033 (seria Studia KPZK PAN, t. 128). Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.
Korcelli P., Gawryszewski A., Potrykowska A. (1992). Przestrzenna struktura ludności Polski. Tendencje i perspektywy (seria Studia KPZK PAN, t. 98). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Korcelli P., Śleszyński P. (2008). Mapa nr 7. Delimitacja Funkcjonalnych Obszarów Miejskich (2006). W: P. Korcelli (koordynacja). Ekspercki projekt koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2033 (s. 23). Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Kosiński L. (1960). Pochodzenie terytorialne ludności Ziem Zachodnich w 1950 r. (seria Dokumentacja Geograficzna, z. 2). Warszawa: Instytut Geografii PAN.
Latocha L. (2013). Wyludnione wsie w Sudetach. I co dalej? Przegląd Geograficzny, 85 (3), 373–396.
Markowski T., Strzelecki Z. (red.) (2008). Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013 (seria Studia KPZK PAN, t. 119). Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.
Okólski M. (1999). Recent Trends in International Migration Poland 1998. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A. (2010). Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce – stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Rosner A. (1991). Migracje wieś–miasto a przepływy między typami gospodarstw domowych ludności wiejskiej. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Rosner A. (2014). Migracje wewnętrzne i ich związek z przestrzennym zróżnicowaniem rozwoju społeczno-gospodarczego wsi. Wieś i Rolnictwo, 1 (162), 63–79.
Rosner A. (red.) (2000). Lokalne bariery rozwoju obszarów wiejskich. Warszawa: Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa.
Rosner A. (red.) (2007). Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Rosner A., Stanny M. (2017). Socio-economic development of rural areas in Poland. Warszawa: Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Sakson A. (1998). Specyfika procesów społeczno-kulturowych społeczeństw postmigracyjnych. W: B. Domagała, A. Sakson (red.). Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur (s. 7–11). Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kątrzyńskiego w Olsztynie.
Sakson A. (red.) (2006). Ziemie Odzyskane/Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005 – 60 lat w granicach państwa polskiego (Studia i Materiały, nr 23). Poznań: Instytut Zachodni.
Stanny M. (2010). Demograficzne uwarunkowania rynku pracy na wsi (Opinie i Ekspertyzy, z. OE-147). Warszawa: Kancelaria Senatu, Biuro Analiz i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań.
Stanny M. (2011). Typologia wiejskich obszarów peryferyjnych pod względem anatomii struktury społeczno-gospodarczej. Wieś i Rolnictwo, 2 (151), 59–75.
Stanny M. (2013). Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Stanny M. (2014). Wieś, obszar wiejski, ludność wiejska – o problemach z ich definiowaniem. Wielowymiarowe spojrzenie. Wieś i Rolnictwo, 1 (162), 123–138.
Stasiak A. (1992). Wyludnianie się wsi polskiej po 1950 roku. Wieś i Rolnictwo, 1, 45–59.
Stasiak A., Horodeński R. (red.) (2005). Przestrzenne aspekty rozwoju wsi polskiej z uwzględnieniem obszarów depresji społeczno-gospodarczej (seria Studia KPZK PAN, t. 115). Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN.
Stępniak M., Deręgowska A., Śleszyński P. (2012). Atlas. Społeczno-demograficzny rozwój Mazowsza. Warszawa: Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego.
Szafraniec K. (2013). Młodzież na obszarach wiejskich w Polsce. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Szymańska D., Biegańska J. (2011). Obszary podmiejskie dużych miast w Polsce w świetle migracji stałych. W: M. Soja, A. Zborowski (red.). Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej (s. 83–98). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.
Śleszyński P. (2006a). Suburbanization processes in Poland after 1989. Problems of Geography, 1–2, 105–117.
Śleszyński P. (2006b). Przemiany osadnicze i demograficzne Ponidzia w okresie transformacji i ich znaczenie dla środowiska przyrodniczego. W: A. Richling, B. Stojek, M. Strzyż, I. Szumacher, A. Świercz (red.). Regionalne studia ekologiczno-krajobrazowe. Część 2 i 3. Człowiek i krajobraz – ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego (s. 75–88) (Problemy Ekologii Krajobrazu, nr 16/2). Warszawa: Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Instytut Geografii AŚ, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu.
Śleszyński P. (2009). O statystycznych ułomnościach pomiaru urbanizacji w Polsce. Geografia w Szkole, 3, 31–34.
Śleszyński P. (2011). Oszacowanie rzeczywistej liczby ludności gmin województwa mazowieckiego z wykorzystaniem danych ZUS. Studia Demograficzne, 2 (160), 35–57.
Śleszyński P. (2012). Klasyfikacja gmin województwa mazowieckiego. Przegląd Geograficzny, 86 (4), 559–576.
Śleszyński P. (2013a). Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw. Przegląd Geograficzny, 85 (2), 173–197.
Śleszyński P. (2013b). Prawidłowości zróżnicowań przestrzennych emigracji zagranicznej z Polski po 1989 r. Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, 3, 37–62.
Śleszyński P. (2014a). Przemiany społeczno-demograficzne województwa mazowieckiego w latach 1990–2030 (seria Trendy Rozwojowe Mazowsza, nr 15). Warszawa: Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego.
Śleszyński P. (2014b). W sprawie prognozy demograficznej i jej niektórych skutków. W: Z. Strzelecki, E. Kowalczyk (red.). Przemiany ludności w Polsce. Przyszłość demograficzna. Konferencja Jubileuszowa Rządowej Rady Ludnościowej (s. 152–156). Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
Śleszyński P. (2016). Identyfikacja i ocena wybranych zjawisk demograficznych w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem wsi i relacji miasto–wieś). Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w ramach prac nad strategią rozwoju obszarów wiejskich (Pakt dla Obszarów Wiejskich), Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, Warszawa, maszynopis.
Śleszyński P. (2017). Wyznaczenie i typologia miast średnich tracących funkcje społeczno-gospodarcze. Przegląd Geograficzny, 89 (4), 565–593.
Śleszyński P., Bański J., Degórski M., Komornicki T. (2017a). Delimitacja obszarów strategicznej interwencji państwa: obszarów wzrostu i obszarów problemowych (seria Prace Geograficzne, t. 260). Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.
Śleszyński P., Bański J., Degórski M., Komornicki T. (2017b). Delimitation of problem areas in Poland. Geographia Polonica, 90 (2), 131–138.
Śleszyński P., Komornicki T. (2016). Klasyfikacja funkcjonalna gmin Polski na potrzeby monitoringu planowania przestrzennego. Przegląd Geograficzny, 88 (4), 425–444.
Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P. (2006). Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku (Monografie, t. 6). Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.
Wilkin J., Nurzyńska I. (red.) (2016). Polska wieś 2016. Raport o stanie wsi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Wiśniewski R., Szejgiec-Kolenda B., Śleszyński P. (2016). Population changes and popula- tion ageing in Poland between 1960 and 2011. Geographia Polonica, 89 (2), 259–265.
