From disappearance to recovery: family farming in Central Europe Questioning the path dependency hypothesis (Od zaniku do odrodzenia: rolnictwo rodzinne w Europie Centralnej Kwestionując hipotezę zależności od ścieżki rozwoju)

Abstrakt

W krajach Europy Centralnej, dawniej objętych kolektywistycznym modelem produkcji rolnej, rolnictwo rodzinne przybiera różne formy organizacyjne, większość których różni się od form obecnych w rolnictwie innych krajów europejskich. Proces odradzania się rodzinnych gospodarstw, będących wcześniej w zaniku, jest bardzo złożony i zależny od wielu czynników. W jaki sposób różne rodzaje gospodarstw pojawiają się, znikają albo nadal funkcjonują po ogromnej przemianie, jaką była dekolektywizacja rolnictwa? Genezę obecnych form organizacyjnych należy osadzić w kontekście historycznym. W jaki sposób powinno się brać pod uwagę przeszłość? W jakim stopniu rzutuje ona na teraźniejszość? W strukturach rolnictwa najliczniejsze są gospodarstwa małe i duże, zaś średnie i duże gospodarstwa rodzinne stanowią mniejszą grupę. Wyjaśnienie tego zjawiska wymaga umieszczenia całego procesu przemian instytucjonalnych w kontekście zarówno minionych uwarunkowań historycznych, jak też obecnej sytuacji. Należy rozpatrywać i analizować przemiany instytucjonalne – stopniową eliminację dziedzictwa kolektywizmu – poprzez szeregi zjawisk połączonych przyczynowo, ale następujących w niejednakowym tempie. Słabość lub brak współczesnych gospodarstw rodzinnych to wynik niekorzystnych wpływów instytucji formalnych i nieformalnych na proces odradzania się rolnictwa rodzinnego. Sytuacja polityczna i gospodarcza w okresie przemian zapewniła wyraźną przewagę dużym gospodarstwom; jednocześnie ten sam kontekst instytucjonalny nie ograniczał możliwości przetrwania małych gospodarstw nietowarowych. Mechanizmy zależności od ścieżki rozwoju nie działają bezwarunkowo – polityki wdrażane przez reformatorów prowadzą zwykle do rozbieżności ścieżek, tworząc zróżnicowane rozwiązania strukturalne. Zaistniała nowa dychotomia strukturalna pomiędzy rozwiązaniami wielkoobszarowymi, bazującymi na pracy najemnej (wariant czeski), oraz gospodarstwami rolnymi łączącymi pracę członków rodziny i pracowników najemnych (warianty litewski i węgierski). Mechanizmy zmiany ścieżki rozwoju sprzyjały dotąd przekształcaniu dużych gospodarstw rolnych w spółki bądź holdingi korporacyjne, co z kolei uniemożliwiało wykształcenie się modelu zrównoważonego gospodarowania rodzinnego. Likwidacja rolnictwa kolektywistycznego może otworzyć nowe ścieżki rozwoju – jednak drogi od kolektywizmu do form postkolektywistycznych są kręte. Typowa dla gospodarek rynkowych konsolidacja gospodarstw rodzinnych miała tu więc przebieg powolny i niepełny.