Protestant Cemeteries in the Josephine Colonies in Poland as an Example of Forgotten Rural Cultural Heritage
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2024.3.204/04Keywords:
Protestant cemetery, Josephine colonisation, Małopolskie voivodeship, Podkarpackie voivodeshipAbstract
The main goals of the work were to present the origins of Protestant cemeteries in the Josephine colonies in the Małopolskie and Podkarpackie voivodeships, an attempt to determine the contemporary state of preservation of the analysed cemeteries and to present these objects as a future tourist destination. An important part of the study was (although only in a signal way) presenting the forgotten elements of cultural heritage to the inhabitants of these villages and the general public. The study uses geographical and historical methods (including archival research and field inventory). The first part of the paper illustrates the origins of the necropolis, while in its second part, the analysis covered the current state of preservation of the burial places of Josephine colonists. Nowadays, most of the former Protestant cemeteries in the Josephine colonies are not properly preserved. However, in recent years the situation of some facilities has improved. Most of the examined necropolises require constant care. Especially since they are often the only remains proving the presence of German colonists. Despite the destruction, the necropolises in question remain a testimony to the material culture of the people who once lived in the Josephine colonies.
References
Materiały źródłowe
ANK [Archiwum Narodowe w Krakowie], Kataster galicyjski, sygn. 2673.
APP [Archiwum Państwowe w Przemyślu], Archiwum geodezyjne, sygn. 428M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 296M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 334M
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1193M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1783M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1380M.
NID [Narodowy Instytut Dziedzictwa], Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Königsberg, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107709.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Dąbkowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107827.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Podlesiu, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.108046.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Gawłowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_EN.101522.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Czerminie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107936.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Sarnowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.108169.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Stadłach, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_EN.101749.
Literatura
Augustyn B. (2015). Zmiana lokalizacji cerkwi i cmentarzy na terenie Bieszczadów od XVIII do XX wieku. Bieszczad, 20, 229–263.
Augustyn B. (1999). Cmentarze ewangelickie nad Strwiążem i Wiarem. Bieszczad, 6, 107–134.
Augustyn M. (2004). Zarys dziejów wsi Berehy Dolne i kolonii Siegenthal. Bieszczad, 11, 9–117.
Augustyn M. (2002). Zarys dziejów wsi Stebnik i kolonii Steinfels. Bieszczad, 9, 95–168.
Białkowski A., Wypych P. (2011). Kamienie pamięci, kamienie niepamięci. Cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego. Łódź: Łódzki Dom Kultury.
Butyński A. (2023). Cmentarz ewangelicki w Podlesiu. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Lubaczów, 215/1547.
Butyński A. (2014). Cmentarz ewangelicki w miejscowości Dąbków. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Lubaczów, 346/1547.
Cepil M. (2023). Przeobrażenia rozplanowania wsi józefińskich na obszarze dawnej Galicji. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Cepil M. (2022). Impact of rivers on settlement aspects in Josephine villages. Region and Regionalism, 14, 125–136.
Cepil M. (2020). Z badań nad układami przestrzennymi wsi józefińskich na obszarze dawnej Galicji. W: Ł. Musiaka (red.). Przestrzenny wymiar badań dziedzictwa kulturowego (s. 183–203). Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 9–10. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. DOI: https://doi.org/10.18778/8220-630-2.09
Cepil M. (2019). Lokalizacja kościołów i cmentarzy we wsiach józefińskich na terenie województw małopolskiego i podkarpackiego. Zeszyty Wiejskie, 25, 11–26. DOI: https://doi.org/10.18778/1506-6541.25.01
Cepil M. (2017). Śladami osadników fryderycjańskich w środkowej Polsce. Cmentarze i ich pozostałości. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, 209–226. DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.09
Chylińska D. (2007). Trudne dziedzictwo – cmentarze poniemieckie w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska. Architektura Krajobrazu, 1, 31–39.
Czyż A.S., Gutowski B. (2020). Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju. Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.
Długozima A. (2020). Lokalizacja współczesnych cmentarzy komunalnych w Polsce. Prace Geograficzne, 161, 81–106. DOI: https://doi.org/10.4467/20833113PG.20.009.12551
Długozima A. (2011). Cmentarze jako ogrody żywych i umarłych. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka ogrodu, Sztuka krajobrazu.
Dziobek-Romański J. (1999). Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych. Rocznik Historyczno-Archiwalny, 13, 3–32.
Fijałkowski P. (1992). Bracia morawscy w Lwówku. Notatki Płockie, 37 (2/151), 9–12.
Gąsiewski W. (2013). Hohenbach. Kolonia niemiecka Czermina 1783–1944. Mielec: Agencja Wydawnicza „Promocja”.
Gminny program (2022). Gminny program opieki nad zabytkami Gminy Ustrzyki Dolne na lata 2022–2025. Ustrzyki Dolne. Załącznik do Uchwały Nr LIII/698/22 Rady Miejskiej w Ustrzykach Dolnych z dnia 20 kwietnia 2022 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Ustrzyki Dolne na lata 2022–2025, https://bip.ustrzyki-dolne.pl/dokument-3239-uchwala_nr_liii_698_22_rady_miejskiej_w.html (dostęp: 06.12.2024).
Gminny program (2014). Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Kamień na lata 2013–2016. Załącznik do Uchwały Rady Gminy Kamień Nr XLII/223/2014 z 24 lipca 2014 r., https://edziennik.rzeszow.uw.gov.pl/WDU_R/2014/2169/Oryginal/akt.pdf (dostęp: 06.12.2024)
Gosik B. (2004). Cmentarze z I wojny światowej jako walor antropogeniczny okolic Łodzi. Turyzm, 14 (2), 89–101. DOI: https://doi.org/10.18778/0867-5856.14.2.06
Górski P. (2011). Cmentarze komunalne. Planowanie, zakładanie, zarządzanie. Seria: Poradnik Samorządowca, 10. Warszawa: Infor Ekspert.
Jasińska J. (2013). Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Czermin. Czermin.
Jaszczak A., Dreksler B. (2013). Cmentarze – miejsca pamięci, tradycji i religii. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 22: Cmentarze i ogrody w krajobrazie. O sacrum, symbolice, kompozycji i przemijaniu, 31–39.
Kolbuszewski J. (1996). Cmentarz. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
Komada D. (2012). Cmentarz ewangelicki w Sarnowie. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Tuszów Narodowy.
Kotliński T.J. (2021). Pochówek w Galicji. Wybrane zagadnienia administracyjno-prawne. Część 2. Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego. Badania nad rozwojem instytucji politycznych i prawnych, 24, 87–98.
Kotliński T.J. (2020). Pochówek w Galicji. Wybrane zagadnienia administracyjno-prawne. Część 1. Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego. Badania nad rozwojem instytucji politycznych i prawnych, 23, 229–253.
Krajewska H. (2000). Protestanci w dobie józefińskiej kolonizacji. Rocznik Mielecki, 3, 23–30.
Kruś A. (2018). Udział ewangelików augsburskich w kształtowaniu krajobrazu kulturowego Piotrkowa Trybunalskiego. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 7, 251–269. DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.10
Kryciński S. (1984). Kolonizacja józefińska w Galicji. Połoniny, 84, 20–32.
Lepucki H. (1938). Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772–1790. Lwów: Biblioteka „Pisma Żołnierza”.
Łakomy K. (2012). Symbolika i tradycja a prawne uwarunkowania projektowania cmentarzy. Czasopismo Techniczne, 109 (7), 339–345.
Majdecka-Strzeżek A. (2012). Historyczne cmentarze ogrody pamięci jako wyróżnik krajobrazu kulturowego. Czasopismo Techniczne, 7 (109), 71–76.
Majewska A. (2022). The morphology of cemeteries of abandoned villages in the Polish part of former East Prussia: Boundaries and spatial forms of burial grounds. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 37, 175–192. DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.07
Majewska A. (2020). Materialna pamięć krajobrazu cmentarzy w wyludnionych wiejskich jednostkach osadniczych polskiej części dawnych Prus Wschodnich – wybór zagadnień. Studia Geohistorica, 8, 7–25. DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2020.01
Mazur J. (2017). Koncepcja przebiegu rowerowej trasy turystycznej szlakiem kolonizacji józefińskiej na ziemi lubaczowskiej, stanowiącej szlak boczny zintegrowany z Green Velo. Lubaczów: Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych Gminy Lubaczów.
Mazurek A. (2020). Administracyjnoprawna ochrona zabytkowych nekropolii jako miejsc dziedzictwa kulturowego. Ochrona Zabytków, 1, 177–193.
Myga-Piątek U. (2012). Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Nowak F.D. (2013). Hier ruht in Gott. Cmentarze osadników józefińskich na Lubaczowszczyźnie. W: O. Solarz (red.). Brusno (nie)istnienie w kamieniu (s. 155–182). Nowica: Stowarzyszenie Magurycz.
Piekarz T. (1993). Cmentarz ewangelicki w miejscowości Dąbków. Przemyśl: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu, nr A-1595.
Rudkowski T. (2004). O ochronę cmentarzy zabytkowych. Ochrona Zabytków, 1/2, 104–114.
Sahaj T. (2022). Cmentarze poznańskie jako element dziedzictwa kulturowego i tanatoturystyki. Turystyka Kulturowa, 2 (123), 155–186. DOI: https://doi.org/10.62875/tk.v2i123.1314
Schneider L. (1939). Das Kolonisationswerk Josefs II in Galizien: Darstellung und Namenlisten. Seria: Ostdeutsche Forschungen, 9. Poznań: Historische Gesellschaft für Posen / Leipzig: Verlag von S. Hirzel.
Skrzypczak J. (2002). Problematyka wyznaniowa i architektura sakralna w koloniach niemieckich regionu mieleckiego. Rocznik Mielecki, 5, 189–202.
Skulimowska M. (2021). Rola mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych w kształtowaniu dziedzictwa kulturowego na obszarze wschodniego pogranicza województwa podkarpackiego. Studia Geohistorica, 9, 42–61. DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2021.03
Stachowiak A. (2015). Niemieckie cmentarze na Ziemiach Zachodnich jako miejsca niepamięci. Prace Etnograficzne, 43 (2), 123–140.
Stasiak A., Tanaś S. (2005). Przestrzeń sepulkralna w turystyce. Turystyka i Hotelarstwo, 8, 9–42.
Steinmetz T. (2014/2016). Kolonizacja niemiecka w Galicji w XVIII w. Rocznik Lwowski, 77–98.
Szczepankiewicz-Battek J. (2015). Śladami braci czeskich i morawskich po Polsce. Warszawa: Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowany w RP.
Tanaś S. (2005). Cmentarz jako obiekt zainteresowań turysty oraz miejsce spędzania wolnego czasu. Turystyka i Rekreacja, 1, 254–258.
Tanaś S. (2004). Cmentarz jako przedmiot zainteresowań geografii turyzmu. Turyzm, 14 (2), 71–87. DOI: https://doi.org/10.18778/0867-5856.14.2.05
Tokarz W. (1909). Galicya w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1783. Kraków: Akademia Umiejętności.
Wlazko W. (1993). Cmentarz ewangelicki w Podlesiu. Przemyśl: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu, nr A-1679.
Wróbel B. (2000). Z życia kolonii niemieckich w mieleckiem w XVIII–XX wieku. Rocznik Mielecki, 3, 11–22.
Zawiła M. (2019). Dziedziczenie przedwojennych cmentarzy na terenach postmigracyjnych Polski. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ziernicka-Wojtaszek A., Zawora T. (2010). Dziedzictwo kulturowe obszarów wiejskich Małopolski jako atrakcja agroturystyczna. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich – Infrastructure and Ecology of Rural Areas, 2, 119–130.
Netografia
bloganki.pl/index.php/2020/12/09/szlakiem-cmentarzy-ewangelickich-i-nieczynnej-waskotorowki-puszcza-kampinoska/ (dostęp: 12.12.2023).
geoportal.pl (dostęp: 02.08.2023).
it.mragowo.pl/szlak-sentymentalny-po-starych-cmentarzach,8,1954,pl.html#Inf._ogolne (dostęp: 12.12.2023).
powiatgorlicki.pl/powiat/na-szlaku-turystycznym/szlak-cmentarzy-z-i-wojny-swiatowej (dostęp: 12.12.2023).
powiatsochaczew.pl/AppData/Files/szlak_z_opisami.pdf (dostęp: 12.12.2023).
ustrzyki-dolne.pl/strona-3033-zabytki.html (dostęp: 02.08.2023).
wuoz.malopolska.pl/rejestrzabytkow/ (dostęp: 02.08.2023).
wuozprzemysl.pl/ewidencja-wojewodzka.html (dostęp: 02.08.2023).
zabytek.pl/pl (dostęp: 02.08.2023).
