Z badań nad łańcuchówkami w dawnym księstwie muszyńskim
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2023.2.199/05Słowa kluczowe:
wieś, łańcuchówka, księstwo muszyńskie, osadnictwo, geografia historycznaAbstrakt
W artykule przedstawiono wyniki badań na temat wyglądu przestrzennego wsi o układach łańcuchowych na terenie dawnego księstwa muszyńskiego. Powodem podjęcia tematu była chęć ukazania, jak niegdyś wyglądały układy przestrzenne wsi w księstwie muszyńskim. Zagadnienie to jest ważne dla regionalistów i historyków zajmujących się badaniami tego regionu. Przeprowadzone badania mogą być również przydatne dla służb konserwatorskich, urzędników, planistów oraz wszystkich osób interesujących się osadnictwem wiejskim. Celem pracy była identyfikacja łańcuchówek w księstwie muszyńskim oraz ich charakterystyka pod względem kształtu siedliska i rozłogów oraz rozmieszczenia obiektów sakralnych. Analiza objęła wszystkie wsie leżące w tym regionie. W jej toku wykazano pewne charakterystyczne cechy badanych układów łańcuchowych, wszystkie bowiem cechowało siedlisko wytyczone w sposób jedno- lub dwustronnie zabudowany. Rozłogi zaś przybierały formę zwartych kompleksów z dominacją zespołów parcel długowąskopasmowych. W badaniu wskazano również prawidłowości przestrzenne lokalizacji kościoła lub cerkwi w łańcuchówkach: pośrodku wsi przy głównej drodze w granicy siedliska, w środkowym punkcie wsi, w dalszej odległości od drogi (za zabudowaniami) bądź w obrębie rozłogów. Cmentarz mieścił się przy kościele lub cerkwi albo w obrębie rozłogów wiejskich (za siedliskiem).
Bibliografia
Barwiński M. (2013). Geograficzno-polityczne uwarunkowania sytuacji Ukraińców, Łemków, Białorusinów i Litwinów w Polsce po 1944 roku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Barwiński M. (1995). Łemkowie i Łemkowszczyzna. Praca magisterska. Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, Łódź.
Bębynek W. (1914). Starostwo muszyńskie – własność biskupstwa krakowskiego. Przewodnik Naukowy i Literacki. Dodatek do „Gazety Lwowskiej”, 1–12.
Brylak-Załuska M. (2010). Dawna Sądecczyzna – Łemkowie (wybrane zagadnienia z kultury materialnej). Nowy Sącz: Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu.
Burszta J. (1958). Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowaniu wsi. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Burszta J. (1954). Zagadnienie nawsia w osadnictwie wiejskim. Lud, 41, 439–498.
Chłapowski K. (2008). Cerkwie prawosławne i osadnictwo wołoskie. W: H. Rutkowski (red.). Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2 (s. 59–62). Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
Dobrowolska M. (1970). Dynamika struktur osadniczych i ich układów przestrzennych. Folia Geographica. Series Geographica-Oeconomica, 3, 5–34.
Dobrowolska M. (1959). Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej. Przegląd Geograficzny, 31 (1), 3–32.
Dobrowolska M. (1958). Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, 8 (1), 94–124.
Dobrowolski K. (1935). Najstarsze osadnictwo Podhala. Lwów: Kasa im. J. Mianowskiego Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej.
Figlus T. (2019). Przemiany struktur przestrzennych osadnictwa wiejskiego. W: M. Halamska, M. Stanny, J. Wilkin (red.). Ciągłość i zmiana. Sto lat rozwoju polskiej wsi, t. 2 (s. 709–739). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Figlus T. (2016). Villae iuris valachici. Z problematyki rozwoju osadnictwa wołoskiego w Polsce na przykładzie ziemi sanockiej. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 5, 11–37. https://doi.org/10.18778/2300-0562.05.02.
Figlus T. (2013). Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej. Rozprawa doktorska. Łódź: Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki.
Figlus T. (2009). Rozłogi jako struktura hierarchiczna krajobrazu kulturowego wsi. Próba uściślenia pojęć i typologii morfologicznej. W: M. Kulesza (red.). Geografia historyczna jako determinanta nauk humanistycznych (s. 245–253). Legnica–Łódź: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Łódzki.
Golachowski S. (1964). Dawne wzory i nowe modele wsi. Czasopismo Geograficzne, 35 (3–4), 371–386.
Golachowski S., Kostrubiec B., Zagożdżon A. (1974). Metody badań geograficzno-osadniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Gzell S. (1981). Miasteczko w krajobrazie podgórskim. Warszawa–Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kiełczewska-Zaleska M. (1972). Geografia osadnictwa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kiełczewska-Zaleska M. (1965). O typach osiedli wiejskich w Polsce i planie ich przebudowy. Przegląd Geograficzny, 42 (2), 225–234.
Kmietowicz F. (1987). Dzieje Muszyny. Katowice: b.m.w.
Kondracki J. (1965). Geografia fizyczna Polski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kornecki M. (1996). Z dziejów sztuki ,,państwa muszyńskiego” dawnego dominium biskupów krakowskich w Beskidzie Sądeckim. Teki Krakowskie, 3, 25–72.
Kulesza M. (2001). Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Dawne województwa łęczyckie i sieradzkie. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kumor B. (1996). Osadnictwo łemkowskie i sieć parafii w kluczu muszyńskim biskupstwa krakowskiego (do 1780). Rocznik Sądecki, 24, 9–23.
Osiedlenie Podhala (1907), b.m.w. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, sygn. 170271-170287.
Pokropek M. (2019). Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Prochownik A. (1968). Z badań nad przeobrażeniami struktur osadniczo-agrarnych w południowej Polsce. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Geograficzne, 30 (4), 109–116.
Reinfuss R. (1990). Śladami Łemków. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”.
Ruta Z. (1987). Szkolnictwo klucza muszyńskiego w czasach zaboru austriackiego (1772–1918). Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Historyczne, 109 (12), 251–265.
Rytro i okolice (2011). Rytro i okolice. Przewodnik. Informator. Atlas turystyczny. Piwniczna Zdrój: Agencja Wydawnicza „WiT”.
Rzymkowski A. (1967). Planowanie przestrzenne. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Rzymkowski A. (1954). Planowanie osiedli wiejskich w terenach górskich. Warszawa: Budownictwo i Architektura.
Soszyński D., Kamiński J. (2022). A typology of rural public places, on examples from Eastern Poland. Bulletin of Geography. Socio-economic Series, 58, 155–167. https://doi.org/10.12775/bgss-2022-0040.
Stamirski H. (1969). O nowożytnej akcji osadniczej w Sądeczyźnie (l. 1573–1800). Rocznik Sądecki, 10, 185–219.
Stamirski H. (1965). Rozmieszczenie punktów osadniczych Sądeczyzny w czasie (do r. 1572) i w przestrzeni. Rocznik Sądecki, 6, 3–43.
Sulimierski F., Walewski W. (1880–1914). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15. Warszawa: Druk ,,Wieku” Nowy-Świat nr 59.
Szmytkie R. (2014). Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych. Seria: Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 35. Wrocław: Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szulc H. (2003). Geografia historyczna osadnictwa wiejskiego w Polsce – kierunki i metody badań oraz perspektywy na przyszłość. Przegląd Geograficzny, 75 (3), 335–349.
Szulc H. (1995). Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Wrocław: Wydawnictwo Continuo.
Szulc H. (1988). Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szulc H. (1976). O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce. Przegląd Geograficzny, 48 (4), 627–636.
Szulc H. (1969). Problem generalizacji układów przestrzennych wsi. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 27 (4), 721–733.
Szulc H. (1968). Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Szulc H. (1963). Osiedla podwrocławskie na początku XIX wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Szymańska D. (2013). Geografia osadnictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tkocz J. (1998). Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Tkocz J. (1971). Rozłogi województwa opolskiego. Studium genezy i oceny. Wrocław–Opole: Instytut Śląski.
Tutalak E. (2014). Wielkość gospodarstw kmiecych w kluczu muszyńskim biskupów krakowskich w XVII–XVIII w. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia, 69 (1–2), 119–134.
Wasiak A. (1994). W czasach staropolskich. W: F. Kiryk (red.). Krynica (s. 187–197). Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”.
Wójcik M. (2012). Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Zaborski B. (1926). O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu. Seria: Prace Komisji Etnograficznej PAU, 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Zajączkowski S.M. (1983). Sprawa pierwszego zapisu w świetle badań nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej. Rocznik Łódzki, 7/10, 103–132.
Materiały źródłowe:
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Michała Marczaka, Archivum M. Marczaka. Materiały do dziejów dawnych starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego, spiskiego oraz ziemi sądeckiej i innych sąsiednich, zebrane przez Michała Marczaka. Przeważają dwudziestowieczne kopie dokumentów związanych z Grywałdem, w tym wypisy Marczaka z opracowań historycznych i źródeł, 197 pocztówek z Podhala, wyniki pomiarów antropometrycznych robione w Krościenku i w Grywałdzie, pomiary temperatury i opadów atmosferycznych, sygn. 12.
ANK [Archiwum Narodowe w Krakowie], kataster galicyjski, Dorf Andrzejówka in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2168, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3414242 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Berest in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2181, https://www.szuka jwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067333 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Berest in Sandecer Kreis Bezirk Bieliczna, 1846, sygn. 2851, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3068019 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Brunary Wyżnie i Niżnie in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Muszyna, 1846, sygn. 2853, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3068021 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Czertyzne in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2859, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3068028 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Czyrna in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Muszyna, 1846, sygn. 2241, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3423338 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Dubne in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2256, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3423390 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Florynka in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2263, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3423728 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Jastrzębik in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2314, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067331 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Kamianna in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2332, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3427297 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Kotów in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Muszyna, 1846, sygn. 2372, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/18050719 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Leluchów in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2409, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3427825 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Łosie in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2445, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067457 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Maciejowa in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2456, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067470 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Mała Rostoka in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2614, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067763 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Milik in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2473, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067488 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Mochnaczka Wyznia in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2487.
ANK, kataster galicyjski, Dorf Muszynka in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2513, https://www.szukajwarchiw ach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067532 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Nowa Wieś in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2530, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067550 (dostęp : 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Powoznik in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2581.
ANK, kataster galicyjski, Dorf Słotwiny in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2663, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067815 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Szczawnik in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2696, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067852 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Uhryn in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2721, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067879 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Wierzchomla Wielka [Wierchomla Wielka] in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2738, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067897 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Zegestow in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2818, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067984 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Złockie in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2804, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067968 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Dorf Zubrzyk in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2809, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067974 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Markt Łabowa in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 2428, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/3067439 (dostęp: 23.06.2023).
ANK, kataster galicyjski, Mochnaczka Nizna in Galizien Sandecer Kreis. Bezirk Muszyna, 1846, sygn. 2885 (dostęp: 23.06.2023).
APP [Archiwum Państwowe w Przemyślu], archiwum geodezyjne, Dorf Banica in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 26M.
APP, archiwum geodezyjne, Dorf Izby in Galizien Sandecer Kreis, 1846, sygn. 600M. Franziszeische Landesaufnahme – Militäraufnahme von Galizien und der Bukovina, 1:28 800, 1806–1869 dla Galicji: 1861–1864.
