Cmentarze protestanckie w koloniach józefińskich w Polsce jako przykład zapomnianego wiejskiego dziedzictwa kulturowego
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2024.3.204/04Słowa kluczowe:
cmentarz protestancki, kolonizacja józefińska, województwo małopolskie, województwo podkarpackieAbstrakt
Zasadnicze cele pracy to ukazanie genezy cmentarzy protestanckich w koloniach józefińskich w województwach małopolskim i podkarpackim, próba określenia współczesnego stanu zachowania analizowanych cmentarzy oraz ukazanie owych obiektów jako przyszłej destynacji turystycznej. Ważną intencją tekstu było przedstawienie mieszkańcom owych wsi oraz ogółowi społeczeństwa zapomnianych elementów dziedzictwa kulturowego. W artykule korzystano z metod geograficzno-historycznych (m.in. kwerend archiwalnych oraz inwentaryzacji terenowej). W pierwszej części pracy zobrazowano genezę nekropolii, a w drugiej analizy objęły obecny stan zachowania miejsc pochówku kolonistów józefińskich. Współcześnie większość dawnych protestanckich cmentarzy w koloniach józefińskich nie jest zachowana w należytym stanie. Jednak w ostatnich latach sytuacja niektórych obiektów uległa poprawie. Gros zbadanych nekropolii wymaga ciągłej opieki, zwłaszcza że często są one jedyną pozostałością świadczącą o obecności kolonistów niemieckich. Mimo zniszczeń omawiane nekropolie pozostają świadectwem kultury materialnej ludności zamieszkującej niegdyś kolonie józefińskie.
Bibliografia
Materiały źródłowe
ANK [Archiwum Narodowe w Krakowie], Kataster galicyjski, sygn. 2673.
APP [Archiwum Państwowe w Przemyślu], Archiwum geodezyjne, sygn. 428M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 296M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 334M
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1193M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1783M.
APP, Archiwum geodezyjne, sygn. 1380M.
NID [Narodowy Instytut Dziedzictwa], Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Königsberg, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107709.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Dąbkowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107827.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Podlesiu, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.108046.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Gawłowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_EN.101522.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Czerminie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.107936.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Sarnowie, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_EN.108169.
NID, Ewidencja zabytków nieruchomych, Cmentarz ewangelicki w Stadłach, Id.: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_EN.101749.
Literatura
Augustyn B. (2015). Zmiana lokalizacji cerkwi i cmentarzy na terenie Bieszczadów od XVIII do XX wieku. Bieszczad, 20, 229–263.
Augustyn B. (1999). Cmentarze ewangelickie nad Strwiążem i Wiarem. Bieszczad, 6, 107–134.
Augustyn M. (2004). Zarys dziejów wsi Berehy Dolne i kolonii Siegenthal. Bieszczad, 11, 9–117.
Augustyn M. (2002). Zarys dziejów wsi Stebnik i kolonii Steinfels. Bieszczad, 9, 95–168.
Białkowski A., Wypych P. (2011). Kamienie pamięci, kamienie niepamięci. Cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego. Łódź: Łódzki Dom Kultury.
Butyński A. (2023). Cmentarz ewangelicki w Podlesiu. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Lubaczów, 215/1547.
Butyński A. (2014). Cmentarz ewangelicki w miejscowości Dąbków. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Lubaczów, 346/1547.
Cepil M. (2023). Przeobrażenia rozplanowania wsi józefińskich na obszarze dawnej Galicji. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Cepil M. (2022). Impact of rivers on settlement aspects in Josephine villages. Region and Regionalism, 14, 125–136.
Cepil M. (2020). Z badań nad układami przestrzennymi wsi józefińskich na obszarze dawnej Galicji. W: Ł. Musiaka (red.). Przestrzenny wymiar badań dziedzictwa kulturowego (s. 183–203). Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 9–10. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. DOI: https://doi.org/10.18778/8220-630-2.09
Cepil M. (2019). Lokalizacja kościołów i cmentarzy we wsiach józefińskich na terenie województw małopolskiego i podkarpackiego. Zeszyty Wiejskie, 25, 11–26. DOI: https://doi.org/10.18778/1506-6541.25.01
Cepil M. (2017). Śladami osadników fryderycjańskich w środkowej Polsce. Cmentarze i ich pozostałości. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, 209–226. DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.09
Chylińska D. (2007). Trudne dziedzictwo – cmentarze poniemieckie w krajobrazie kulturowym Dolnego Śląska. Architektura Krajobrazu, 1, 31–39.
Czyż A.S., Gutowski B. (2020). Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju. Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.
Długozima A. (2020). Lokalizacja współczesnych cmentarzy komunalnych w Polsce. Prace Geograficzne, 161, 81–106. DOI: https://doi.org/10.4467/20833113PG.20.009.12551
Długozima A. (2011). Cmentarze jako ogrody żywych i umarłych. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka ogrodu, Sztuka krajobrazu.
Dziobek-Romański J. (1999). Cmentarze – zarys regulacji historycznych, prawnych i kanonicznych. Rocznik Historyczno-Archiwalny, 13, 3–32.
Fijałkowski P. (1992). Bracia morawscy w Lwówku. Notatki Płockie, 37 (2/151), 9–12.
Gąsiewski W. (2013). Hohenbach. Kolonia niemiecka Czermina 1783–1944. Mielec: Agencja Wydawnicza „Promocja”.
Gminny program (2022). Gminny program opieki nad zabytkami Gminy Ustrzyki Dolne na lata 2022–2025. Ustrzyki Dolne. Załącznik do Uchwały Nr LIII/698/22 Rady Miejskiej w Ustrzykach Dolnych z dnia 20 kwietnia 2022 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Ustrzyki Dolne na lata 2022–2025, https://bip.ustrzyki-dolne.pl/dokument-3239-uchwala_nr_liii_698_22_rady_miejskiej_w.html (dostęp: 06.12.2024).
Gminny program (2014). Gminny program opieki nad zabytkami dla Gminy Kamień na lata 2013–2016. Załącznik do Uchwały Rady Gminy Kamień Nr XLII/223/2014 z 24 lipca 2014 r., https://edziennik.rzeszow.uw.gov.pl/WDU_R/2014/2169/Oryginal/akt.pdf (dostęp: 06.12.2024)
Gosik B. (2004). Cmentarze z I wojny światowej jako walor antropogeniczny okolic Łodzi. Turyzm, 14 (2), 89–101. DOI: https://doi.org/10.18778/0867-5856.14.2.06
Górski P. (2011). Cmentarze komunalne. Planowanie, zakładanie, zarządzanie. Seria: Poradnik Samorządowca, 10. Warszawa: Infor Ekspert.
Jasińska J. (2013). Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Czermin. Czermin.
Jaszczak A., Dreksler B. (2013). Cmentarze – miejsca pamięci, tradycji i religii. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 22: Cmentarze i ogrody w krajobrazie. O sacrum, symbolice, kompozycji i przemijaniu, 31–39.
Kolbuszewski J. (1996). Cmentarz. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
Komada D. (2012). Cmentarz ewangelicki w Sarnowie. Karta gminnej ewidencji zabytków gminy Tuszów Narodowy.
Kotliński T.J. (2021). Pochówek w Galicji. Wybrane zagadnienia administracyjno-prawne. Część 2. Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego. Badania nad rozwojem instytucji politycznych i prawnych, 24, 87–98.
Kotliński T.J. (2020). Pochówek w Galicji. Wybrane zagadnienia administracyjno-prawne. Część 1. Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego. Badania nad rozwojem instytucji politycznych i prawnych, 23, 229–253.
Krajewska H. (2000). Protestanci w dobie józefińskiej kolonizacji. Rocznik Mielecki, 3, 23–30.
Kruś A. (2018). Udział ewangelików augsburskich w kształtowaniu krajobrazu kulturowego Piotrkowa Trybunalskiego. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 7, 251–269. DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.10
Kryciński S. (1984). Kolonizacja józefińska w Galicji. Połoniny, 84, 20–32.
Lepucki H. (1938). Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772–1790. Lwów: Biblioteka „Pisma Żołnierza”.
Łakomy K. (2012). Symbolika i tradycja a prawne uwarunkowania projektowania cmentarzy. Czasopismo Techniczne, 109 (7), 339–345.
Majdecka-Strzeżek A. (2012). Historyczne cmentarze ogrody pamięci jako wyróżnik krajobrazu kulturowego. Czasopismo Techniczne, 7 (109), 71–76.
Majewska A. (2022). The morphology of cemeteries of abandoned villages in the Polish part of former East Prussia: Boundaries and spatial forms of burial grounds. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 37, 175–192. DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.37.07
Majewska A. (2020). Materialna pamięć krajobrazu cmentarzy w wyludnionych wiejskich jednostkach osadniczych polskiej części dawnych Prus Wschodnich – wybór zagadnień. Studia Geohistorica, 8, 7–25. DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2020.01
Mazur J. (2017). Koncepcja przebiegu rowerowej trasy turystycznej szlakiem kolonizacji józefińskiej na ziemi lubaczowskiej, stanowiącej szlak boczny zintegrowany z Green Velo. Lubaczów: Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych Gminy Lubaczów.
Mazurek A. (2020). Administracyjnoprawna ochrona zabytkowych nekropolii jako miejsc dziedzictwa kulturowego. Ochrona Zabytków, 1, 177–193.
Myga-Piątek U. (2012). Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Nowak F.D. (2013). Hier ruht in Gott. Cmentarze osadników józefińskich na Lubaczowszczyźnie. W: O. Solarz (red.). Brusno (nie)istnienie w kamieniu (s. 155–182). Nowica: Stowarzyszenie Magurycz.
Piekarz T. (1993). Cmentarz ewangelicki w miejscowości Dąbków. Przemyśl: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu, nr A-1595.
Rudkowski T. (2004). O ochronę cmentarzy zabytkowych. Ochrona Zabytków, 1/2, 104–114.
Sahaj T. (2022). Cmentarze poznańskie jako element dziedzictwa kulturowego i tanatoturystyki. Turystyka Kulturowa, 2 (123), 155–186. DOI: https://doi.org/10.62875/tk.v2i123.1314
Schneider L. (1939). Das Kolonisationswerk Josefs II in Galizien: Darstellung und Namenlisten. Seria: Ostdeutsche Forschungen, 9. Poznań: Historische Gesellschaft für Posen / Leipzig: Verlag von S. Hirzel.
Skrzypczak J. (2002). Problematyka wyznaniowa i architektura sakralna w koloniach niemieckich regionu mieleckiego. Rocznik Mielecki, 5, 189–202.
Skulimowska M. (2021). Rola mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych w kształtowaniu dziedzictwa kulturowego na obszarze wschodniego pogranicza województwa podkarpackiego. Studia Geohistorica, 9, 42–61. DOI: https://doi.org/10.12775/SG.2021.03
Stachowiak A. (2015). Niemieckie cmentarze na Ziemiach Zachodnich jako miejsca niepamięci. Prace Etnograficzne, 43 (2), 123–140.
Stasiak A., Tanaś S. (2005). Przestrzeń sepulkralna w turystyce. Turystyka i Hotelarstwo, 8, 9–42.
Steinmetz T. (2014/2016). Kolonizacja niemiecka w Galicji w XVIII w. Rocznik Lwowski, 77–98.
Szczepankiewicz-Battek J. (2015). Śladami braci czeskich i morawskich po Polsce. Warszawa: Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowany w RP.
Tanaś S. (2005). Cmentarz jako obiekt zainteresowań turysty oraz miejsce spędzania wolnego czasu. Turystyka i Rekreacja, 1, 254–258.
Tanaś S. (2004). Cmentarz jako przedmiot zainteresowań geografii turyzmu. Turyzm, 14 (2), 71–87. DOI: https://doi.org/10.18778/0867-5856.14.2.05
Tokarz W. (1909). Galicya w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1783. Kraków: Akademia Umiejętności.
Wlazko W. (1993). Cmentarz ewangelicki w Podlesiu. Przemyśl: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Przemyślu, nr A-1679.
Wróbel B. (2000). Z życia kolonii niemieckich w mieleckiem w XVIII–XX wieku. Rocznik Mielecki, 3, 11–22.
Zawiła M. (2019). Dziedziczenie przedwojennych cmentarzy na terenach postmigracyjnych Polski. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ziernicka-Wojtaszek A., Zawora T. (2010). Dziedzictwo kulturowe obszarów wiejskich Małopolski jako atrakcja agroturystyczna. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich – Infrastructure and Ecology of Rural Areas, 2, 119–130.
Netografia
bloganki.pl/index.php/2020/12/09/szlakiem-cmentarzy-ewangelickich-i-nieczynnej-waskotorowki-puszcza-kampinoska/ (dostęp: 12.12.2023).
geoportal.pl (dostęp: 02.08.2023).
it.mragowo.pl/szlak-sentymentalny-po-starych-cmentarzach,8,1954,pl.html#Inf._ogolne (dostęp: 12.12.2023).
powiatgorlicki.pl/powiat/na-szlaku-turystycznym/szlak-cmentarzy-z-i-wojny-swiatowej (dostęp: 12.12.2023).
powiatsochaczew.pl/AppData/Files/szlak_z_opisami.pdf (dostęp: 12.12.2023).
ustrzyki-dolne.pl/strona-3033-zabytki.html (dostęp: 02.08.2023).
wuoz.malopolska.pl/rejestrzabytkow/ (dostęp: 02.08.2023).
wuozprzemysl.pl/ewidencja-wojewodzka.html (dostęp: 02.08.2023).
zabytek.pl/pl (dostęp: 02.08.2023).
