Oligopol cukrowniczy w Polsce – determinanty przemian i funkcjonowanie
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2023.4.201/05Słowa kluczowe:
przemysł cukrowniczy, inwestycje zagraniczne, oligopol, regulacje rynkowe, analiza finansowaAbstrakt
Branża cukrownicza jest strategicznym działem polskiego sektora rolno-żywnościowego, gdyż cukier to podstawowy środek słodzący wykorzystywany w przemysłowej produkcji żywności i używany w gospodarstwach domowych. Przemysł cukrowniczy jest klasycznym oligopolem, ponieważ cztery koncerny wytwarzają homogeniczny produkt, którym jest chemicznie czysta sacharoza. Oligopol stanowi formę niedoskonałej konkurencji rynkowej, której teoretyczne podstawy zostały gruntownie opisane w literaturze mikroekonomicznej. Przekształcenia strukturalne i własnościowe w przemyśle cukrowniczym rozpoczęły się w 1994 r. na podstawie ustawowych regulacji. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne transnarodowych koncernów wpłynęły na strukturę branży, a ich udział w krajowym rynku wzrósł do ok. 60%. System regulacji rynku w UE determinował warunki konkurencji i strategię gospodarczą koncernów cukrowniczych. Potencjał produkcyjny branży przewyższa zapotrzebowanie rynku wewnętrznego, gdyż udział eksportu w przychodach zwiększył się z 10 do ok. 30%. W konsekwencji krajowy rynek jest silnie zintegrowany z rynkami unijnym i światowym. Procesy przemian własnościowych, strukturalnych i modernizacyjnych zakończyły się sukcesem, przemysł cukrowniczy uzyskał bowiem trwałą zdolność generowania nadwyżek finansowych i zadowalających wskaźników ekonomicznych. W latach 2009–2022 zysk netto wahał się tu w granicach 0,2–1,7 mld zł rocznie, a o jego dużej zmienności decydowała przede wszystkim sytuacja podażowo-popytowa na rynku światowym. Zdecydowanie mniejszy wpływ na rynek wywierały czynniki krajowe, tj. poziom produkcji i stabilny popyt.
Bibliografia
Bhaskar V., Machin S., Reid G. (1991). Testing a model of the kinked demand curve. The Journal of Industrial Economics, 39 (3), 241–254. DOI: https://doi.org/10.2307/2098518
Carlton D.W., Perloff J.M. (2005). Modern Industrial Organization. Boston: Pearson Addison-Wesley.
CEFS [European Association of Sugar Manufacturers] (2022). CEFS Statistics 2020/21. Reports, Statistics, Brussels. https://cefs.org/wp-content/uploads/2022/04/CEFSStatistics-2020-2021.pdf (dostęp: 17.05.2023).
Chechelski P. (2008). Wpływ procesów globalizacji na polski przemysł spożywczy. Seria: Studia i Monografie, nr 145. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
Cieślik A. (2017). Ewolucja teorii bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Przegląd wybranej literatury przedmiotu. W: M. Maciejewski, K. Wach (red.). Handel zagraniczny i biznes międzynarodowy we współczesnej gospodarce (s. 171–189). Kraków: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.
Cubbin J. (1973). Estimating the elasticities of demand for sugar. Journal of Agricultural Economics, 24 (2), 381–392. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1477-9552.1973.tb01529.x
Décret impérial (1811). Décret qui instaure le sucre de betterave sucriere et proscrit le sucre de canne. Décret impérial du 25 mars 1811.
Décret impérial (1806). Décret impérial qui déclare les îles britanniques en état de blocus, N° 398. Bulletin des Loi, N° 123. Au camp imperial de Berlin, 21 novembre 1806.
Dekret Prezydenta RP (1935). Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 3 grudnia 1935 r. o regulowaniu gospodarki cukrowej i buraczanej (Dz.U. Rzeczypospolitej Polskiej nr 88 poz. 548).
Dolan R.C. (1984). Price behavior in tight oligopoly. Review of Industrial Organization, 1, 160–188. DOI: https://doi.org/10.1007/BF02457062
Drożdż J. (2016). Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej przemysłu spożywczego w latach 2010–2014. Seria: Studia i Monografie, nr 168. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
EC [European Commission] (2020). Study on the adaptation strategies of the sugar supply chain after the end of the sugar quotas. AGRI/2020/OP/0001. Brussels. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/c8a80147-7f1f-11ec-8c40-01aa75ed71a1/language-en (dostęp: 27.04.2023).
EC (2011). Evaluation of CAP measures applied to the sugar sector. Framework Contract N° 30-CE-0309243/00-66. Brussels. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/68ab35fb-06d0-4d0c-bedd-83e66543a39f (dostęp: 27.04.2023).
EP [European Parliament] (2017). Research for Agri Committee – the Post-Quotas EU Sugar Sector. Brussels: European Union. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2016/573446/IPOL_STU(2016)573446_EN.pdf (dostęp: 27.04.2023).
EUC [Council of the European Union] (2006a). Council Regulation (EC) No 318/2006 of 20 February 2006 on the common organisation of the markets in the sugar sector (L 51/1, 28.02.2008).
EUC (2006b). Council Regulation (EC) No 3 19/2006 of 20 February 2006 amending Regulation (EC) No 1782/2003 establishing common rules for direct support schemes under the common agricultural policy and establishing certain support schemes for farmers (L 58/32, 28.02.2008).
EUC (2006c). Council Regulation (EC) No 320/2006 of 20 February 2006 establishing a temporary scheme for the restructuring of the sugar industry in the Community and amending Regulation (EC) No 1290/2005 on the financing of the common agricultural policy (L 58/42, 28.02.2008).
EUC (2002). Council Regulation (EC) No 1/2003 of 16 December 2002 on the implementation of the rules on competition laid down in Articles 81 and 82 of the Treaty (L. 1/1, 04.01.2003).
EUC (2001). Council Regulation (EC) No 1260/2001 of 19 June 2001 on the common organisation of the markets in the sugar sector (L 178/1, 30.06.2001).
EUC (1967). Council Regulation No 1009/67/EEC of 18 December 1967 on the common organization of the market in sugar (L 308, 18.12.1967).
EUC, EP (2013). Regulation (EU) No 1308/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 December 2013 establishing a common organisation of the markets in agricultural products and repealing Council Regulations (EEC) No 922/72, (EEC) No 234/79, (EC) No 1037/2001 and (EC) No 1234/2007, L 347/67 (20.12.2013).
Ferrer C.E. (2013). Oligopsony-oligopoly the perfect imperfect competition. Procedia Economics and Finance, 5, 269–278. DOI: https://doi.org/10.1016/S2212-5671(13)00033-6
Gorynia M., Jankowska B., Owczarek R. (2005). Zarządzanie strategiczne jako próba syntezy teorii przedsiębiorstwa. Ekonomista, 5, 595–619.
Hadar J. (1966). Stability of oligopoly with product differentiation. The Review of Economic Studies, 33 (1), 57–60. DOI: https://doi.org/10.2307/2296641
Hamulczuk M., Szajner P. (2015). Sugar prices in Poland and their determinants. Problems of Agricultural Economics, 4 (345), 59–79. DOI: https://doi.org/10.5604/00441600.1185611
Heflebower R.B. (1961). Stability in Oligopoly. The Manchester School, 29, 79–93. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-9957.1961.tb01189.x
Isermeyer F., Gocht A., Kleinhanss W., Küpker B., Offermann F., Osterburg B., Riedel J., Sommer U. (2005). Vergleichende Analyse verschiedener Vorschläge zur Reform der Zuckermarktordnung: eine Studie im Auftrag des Bundesministeriums für Verbraucherschutz, Ernährung und Landwirtschaft. Braunschweig: Bundesforschungsanstalt für Landwirtschaft.
Jachna T., Sierpińska M. (2004). Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Köster U. (2010). Grundzüge der landwirtschaftlichen Marktlehre. München: Verlag Franz Vahlen. DOI: https://doi.org/10.15358/9783800644704
Łuczak C. (1981). Dzieje cukrownictwa w Polsce. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
Łyszkiewicz W. (2000). Industrial Organization. Organizacja rynku i konkurencja. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Markusen J.R. (2013). Multinational firms. W: D. Bernhofen, R. Falvey, D. Greenaway, U. Kreickemeier (red.). Palgrave Handbook of International Trade (s. 236–262). London: Palgrave Macmillan. DOI: https://doi.org/10.1007/978-0-230-30531-1_8
Markusen J.R. (2002). Multinational Firms and the Theory of International Trade. Cambridge: The MIT Press. DOI: https://doi.org/10.7551/mitpress/4797.001.0001
Matyjas Z. (2011). Ekonomika organizacji przemysłowej w zarządzaniu strategicznym. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomia, 261 (3), 307–318.
McClave J.T., Benson P.G., Sincich T. (2019). Statistics for Business and Economics. 13th ed. Hoboken NJ: Pearson Education.
Pietrzak M. (2014). Problem geograficznego zakresu rynków/sektorów w dobie globalizacji i regionalizacji. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 1 (338), 3–21.
Porter M.E. (2006). Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów. Warszawa: MT Biznes.
Rada Ministrów (1995). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 marca 1995 r. w sprawie określenia jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz przedsiębiorstw państwowych podlegających przekształceniu w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, których akcje zostaną wniesione do Spółek Cukrowych (Dz.U. nr 34 poz. 165 i 168).
Rembisz W., Kowalski A. (2007). Rynek rolny w ujęciu funkcjonalnym. Warszawa: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, IERiGŻ-PIB.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D. (2004). Ekonomia. Tom I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Shapiro C. (1989). Theories of oligopoly behavior. Handbook of Industrial Organization, 1, 329–414. DOI: https://doi.org/10.1016/S1573-448X(89)01009-5
Szajner P. (red.) (2023). Rynek cukru. Stan i perspektywy. Analizy Rynkowe, 50.
Szajner P. (2012). Wpływ reformy regulacji rynku cukru w UE na efektywność polskiego przemysłu cukrowniczego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 246: Polityka ekonomiczna, 444–453.
Szajner P., Hryszko K. (2014). Situation on the World Market of Sugar and its Impact on the Possibilities of Sugar Beet Cultivation in Poland. Seria: Publikacje Programu Wieloletniego 2011–2014, 71.1. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
Szczepaniak I., Szajner P. (2020). The evolution of the agri-food sector in terms of economic transformation, membership in the EU and globalization of the world economy. Problems of Agricultural Economics, 365 (4), 61–85. DOI: https://doi.org/10.30858/zer/128631
Szymański W. (2002). Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia. Warszawa: Difin.
Tirole J. (1988). The Theory of Industrial Organization. Cambridge MA: The MIT Press.
Torój A. (red.) (2017). Zastosowania ekonometrii. 10 niegroźnych przykładów. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
UNCTAD [United Nations Conference on Trade and Development] (2022). World Investment Report 2022: International Tax Reforms and Sustainable Investment. New York: United Nations Publications. https://unctad.org/publication/world-investment-report-2022 (dostęp: 20.03.2023). DOI: https://doi.org/10.18356/9789210015431
United States Congress (1890). An Act to Protect Trade and Commerce Against Unlawful Restraints and Monopolies (The Sherman Antitrust Act of 1890). 51st United States Congress, 02.07.1890.
Urban R. (2004). Przemiany przemysłu spożywczego w latach 1988–2003. Seria: Studia i Monografie, 121. Warszawa: IERiGŻ-PIB.
Ustawa (1996). Ustawa z dnia 20 listopada 1996 r. o zmianie ustawy o regulacji rynku cukru i przekształceniach własnościowych w przemyśle cukrowniczym (Dz.U. nr 152 poz. 724).
Ustawa (1994). Ustawa z dnia 26 sierpnia 1994 r. o przekształceniach własnościowych w przemyśle cukrowniczym (Dz.U. nr 98 poz. 473).
Ustawa (1990). Ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (Dz.U. 1990 nr 14 poz. 88 z dnia 13.03.1990).
Ustawa (1925). Ustawa z dnia 22 lipca 1925 r. o uregulowaniu obrotu cukrem (Dz.U. Rzeczypospolitej Polskiej nr 90 poz. 630).
Varian H.R. (2002). Mikroekonomia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Walkenhorst P. (1998). Restructuring the Sugar Industry in Poland: Transition from State Socialism to the Common Agriculture Policy. Berlin: Verlag Dr. Albert Bartens KG. Wrzosek W. (2002). Funkcjonowanie rynku. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
WTO [World Trade Organization] (2005). European Communities – Export Subsidies On Sugar, AB-2005-2. Report of the Appellate Body. 28 April 2005. https://docs.wto.org/dol2fe/Pages/SS/directdoc.aspx?filename=Q:/WT/DS/283ABR.pdf&Open=True (dostęp: 20.03.2024).
Wykrętowicz S. (1997). Najnowsze dzieje cukrownictwa w Polsce (1944–1998). Poznań: Abos. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.
Zutshi A., Mota D., Grilo A., Faias M. (2018). A game theory approach to online lead generation for oligopoly markets. Computers & Industrial Engineering, 121, 131–138 DOI: https://doi.org/10.1016/j.cie.2018.04.045
