Miejsce odnowy wsi w systemie polityk rozwojowych i programów wsparcia obszarów wiejskich w Polsce
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir.2023.3.200/02Słowa kluczowe:
rozwój obszarów wiejskich, odnowa wsi, rewitalizacja wsi, polityki rozwojowe, fundusze europejskieAbstrakt
W 2022 r. minęło 25 lat od uruchomienia w województwie opolskim programu odnowy wsi, a tym samym zainicjowania w Polsce tego animowanego przez lokalną społeczność procesu rozwoju obszarów wiejskich. Inspiracją dla opolskiego programu odnowy wsi z 1997 r. stały się pozytywne doświadczenia odnowy wsi w Niemczech i Austrii. W swej początkowej fazie odnowa wsi w Polsce była procesem całkowicie oddolnym i o ograniczonym zasięgu terytorialnym. Jej szerokie upowszechnienie w skali całego kraju nastąpiło wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej (2004) oraz związaną z nim dostępnością funduszy unijnych na rozwój obszarów wiejskich. W kontekście ćwierćwiecza funkcjonowania i rozwoju tej idei w Polsce w artykule podjęto refleksję nad obecnym miejscem odnowy wsi w krajowych i regionalnych politykach rozwojowych i programach wsparcia obszarów wiejskich. Zagadnienie to rozpatrywano przez pryzmat zakorzenienia odnowy wsi w modelach wsparcia obszarów wiejskich, rozwoju wojewódzkich programów odnowy wsi, a także jej umocowania w strategiach krajowych i regionalnych oraz relacji z działaniami programów finansowanych z funduszy europejskich. Wnioskowanie oparto na kwerendzie i analizie treści krajowej literatury przedmiotu dotyczycącej odnowy wsi oraz dokumentów strategicznych szczebla centralnego i regionalnego. W odniesieniu do uzyskanych wyników odnowa wsi w Polsce – mimo zaangażowania środowisk wiejskich i zainteresowania naukowców oraz nowoczesnej podbudowy teoretycznej – ciągle zajmuje niedostateczne miejsce w systemie polityk rozwoju. Jest słabo umocowana w aktualnych strategiach krajowych i regionalnych oraz w znacznym stopniu została przyćmiona działaniami dotowanymi ze środków unijnych, co nie pozostało bez wpływu na obecny zasięg wojewódzkich programów odnowy wsi. Pozycja tej idei w politykach rozwojowych odzwierciedla szerszy problem – niedostatecznego uwzględnienia w nich priorytetów wiejskich i postrzegania obszarów wiejskich głównie przez pryzmat peryferyjności i marginalizacji.
Bibliografia
Adamski T., Gorlach K. (2007). Neo-Endogenous Development and the Revalidation of Local Knowledge. Polish Sociological Review, 4 (160), 481–497.
Baldock D., Dwyer J., Lowe P., Petersen J.-E., Ward N. (2001). The Nature of Rural Development: Towards a Sustainable Integrated Rural Policy in Europe. London: Institute for European Environmental Policy (IEEP).
Biczkowski M., Biczkowska M. (2017). Rewitalizacja a odnowa wsi. Analiza porównawcza instrumentów Unii Europejskiej. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 29, 27–45. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.29.02
Biczkowski M., Grabowska A. (2015). Odnowa wsi w świetle wdrażania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013 na przykładzie gmin województwa mazowieckiego. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 17 (6), 25–31.
Biczkowski M., Rudnicki R. (2017). Odnowa wsi jako czynnik aktywizacji społeczności lokalnych. Studia Obszarów Wiejskich, 48, 75–101.
Bielecka M. (2020). Odnowa wsi i rozwój obszarów wiejskich po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej na przykładzie gminy Ślesin, w województwie wielkopolskim. Acta Politica Polonica, 1 (49), 41–49. DOI: https://doi.org/10.18276/ap.2020.49-04
Błąd M. (2007a). Kilka refleksji na temat odnowy wsi. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 105–112). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Błąd M. (2007b). Przykłady odnowy wsi w Polsce. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 195–214). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Buchenrieder G., Möllers J., Happe K., Davidova S., Fredriksson L., Bailey A., Gorton M., Kancs D., Swinnen J., Vranken L., Hubbard C., Ward N., Juvančič L., Milczarek D., Mishev P. (2007). Conceptual framework for analysing structural change in agriculture and rural livelihoods. Halle: Leibniz Institute of Agricultural Development in Transition Economies (IAMO).
Czapiewska G. (2011). Odnowa wsi szansą na rozwój peryferyjnych obszarów wiejskich Pomorza. Barometr Regionalny, 3 (25), 85–94. DOI: https://doi.org/10.56583/br.1324
Dej M. (2018). Odnowa wsi opolskich. Przegląd dotychczasowych doświadczeń. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 55–73). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Dej M., Sykała Ł. (2018). Rewitalizować czy odnawiać wieś? O paradoksach semantyczno-przestrzenno-metodycznych. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 35–53). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Duczkowska-Małysz K. (2007). Obszary wiejskie – przestrzeń problemów czy cywilizacyjna szansa Europy. Zmiany modelu rolnictwa europejskiego. Wzrost rangi wsi w Europie. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński R. (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 19–35). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Golinowska M., Kutkowska B. (2009). Odnowa wsi i ochrona dziedzictwa kulturowego na obszarach wiejskich województwa dolnośląskiego. Wieś i Rolnictwo, 1 (142), 146–165.
Heffner K. (2007). Fundamenty procesu przemian aktywizacyjnych na obszarach wiejskich. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 51–65). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Hoffmann R. (2014). Aktywność podmiotów lokalnych w realizacji działania „Odnowa i rozwój wsi” na obszarze lokalnych grup działania w województwie wielkopolskim. Studia Obszarów Wiejskich, 35, 183–196.
Idziak W., Wilczyński R. (2013). Odnowa wsi. Przestrzeń, ludzie, działania. Warszawa: Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA.
Jeziorska-Biel P. (2017a). Podejście monograficzne w badaniach nad odnową wsi. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica, 63, 93–103. DOI: https://doi.org/10.18778/0208-600X.63.07
Jeziorska-Biel P. (2017b). Gospodarowanie przestrzenią w odnowie wsi – zastosowanie koncepcji miejsca do analizy projektów odnowy wsi. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 28, 17–30. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.28.02
Jeziorska-Biel P. (2017c). Uwarunkowania odnowy wsi w Polsce. Przypadek wsi Spycimierz. Studia Obszarów Wiejskich, 48, 149–161.
Jeziorska-Biel P. (2015). Edukacyjny wymiar Programu Odnowa Wsi na przykładzie gminy Nowosolna województwa łódzkiego. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 20, 139–153. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.20.09
Kaleta A. (2007). Odnowa wsi z perspektywy historycznej. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 77–85). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Kamiński R. (2007). Odnowa wsi i Leader: komplementarność metod rozwoju obszarów wiejskich. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 165–179). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Kłodziński M., Błąd M., Wilczyński R. (red.) (2007). Odnowa wsi w integrującej się Europie. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Knieć W. (2012). Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Polski. Analiza socjologiczna. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2012). Załącznik do Uchwały nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Koreleski K. (2012). Odnowa wsi w Turyngii jako element zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 2 (3), 31–35.
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030 (2019). Załącznik do Uchwały nr 102 Rady Ministrów z dnia 17 września 2019 r. Warszawa: Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej.
Mańkowska D., Minta S., Kalisz D.E. (2019). The “Lower Silesian Rural Renewal” program as an example of a regional policy instrument of impact on rural areas. Intercathedra, 1 (38), 45–52.
Michalewska-Pawlak M. (2013). Priorytety i wyzwania polityki rozwoju obszarów wiejskich Unii Europejskiej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA.
Mucha A., Sykała Ł., Świgost A. (2018a). Regionalne programy odnowy wsi w Polsce. Województwa: wielkopolskie, dolnośląskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 93–73). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Mucha A., Świgost A., Sykała Ł. (2018b). Aktywność podmiotów lokalnych w procesie odnowy wsi w województwie małopolskim. Studia Obszarów Wiejskich, 52, 77–93. DOI: https://doi.org/10.7163/SOW.52.6
Niedźwiecka-Filipiak I. (2005). Przemiany wizerunku wsi opolskiej pod wpływem odnowy wsi. Architektura Krajobrazu, 1–2, 18–26.
Niedźwiecka-Filipiak I., Kuriata Z. (2010). Architektura krajobrazu w programie odnowy wsi opolskiej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
Nowakowska A. (2017). Terytorializacja rozwoju i polityki regionalnej. Biuletyn KPZK PAN, 268, 26–38.
Noworól A., Noworól K. (2018). Terytorializacja polityki rozwoju jako element podniesienia konkurencyjności miast i regionów. Studia KPZK PAN, 6 (184), 20–28.
OECD [Organization for Economic Cooperation and Development] (2006). OECD Rural Policy Reviews: The New Rural Paradigm. Policies and Governance. Paris: OECD Publishing.
Ray C. (2006). Neo-endogenous rural development in the EU. W: P. Cloke, T. Marsden, P. Mooney (red.). Handbook of Rural Studies (s. 278–291). London–Thousand Oaks–New Delhi: Sage Publications. DOI: https://doi.org/10.4135/9781848608016.n19
Ray C. (2001). Culture Economies: A Perspective on Local Rural Development in Europe. Newcastle upon Tyne: Newcastle University’s Centre for Rural Economy.
Rogatka K., Grzelak-Kostulska E., Kwiatkowski M., Biegańska J., Feltynowski M., Chodkowska-Miszczuk J. (2017). Odnowa i rewitalizacja wsi w kontekście realizacji polityki spójności UE na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Studia Obszarów Wiejskich, 48, 103–115.
Rydz E. (2009). Wpływ programów odnowy wsi na aktywizację społeczności lokalnych w województwie pomorskim. W: B. Domański, W. Kurek (red.). Gospodarka i przestrzeń. Prace dedykowane profesor Danucie Ptaszyckiej-Jackowskiej (s. 263–281). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Staszewska S. (2018). Metody wsparcia odnowy polskiej wsi. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 145–161). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) (2017). Załącznik do Uchwały nr 8 Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2017 r. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju.
Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2030 (2020). Załącznik do Uchwały nr 155 Rady Ministrów z dnia 27 października 2020 r. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2030 roku (2020). Załącznik do Uchwały nr XVI/287/20 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 27 stycznia 2020 r. Poznań: Samorząd Województwa Wielkopolskiego.
Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa 2030 (2019). Załącznik do Uchwały nr 123 Rady Ministrów z dnia 15 października 2019 r. Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Sykała Ł. (2019). Rewitalizacja a odnowa wsi. W: W. Jarczewski, A. Kułaczkowska (red.). Raport o stanie polskich miast. Rewitalizacja (s. 123–137). Warszawa–Kraków: Instytut Rozwoju Miast i Regionów.
Sykała Ł., Dej M. (red.) (2018). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne. Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Sykała Ł., Świgost A., Mucha A. (2018). Wsparcie procesu odnowy wsi w Polsce ze środków europejskich w latach 2004–2020. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 55–73). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Świgost A., Mucha A., Sykała Ł. (2018). Wybrane instrumenty wsparcia odnowy wsi w Polsce. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 115–129). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Świgost A., Mucha A., Sykała Ł. (2017). Odnowa wsi w województwie małopolskim. Aktorzy i kierunki działań. Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 39, 201–216.
Ustawa (2015). Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777).
Ward N., Atterton J., Kim T.-Y., Lowe P., Phillipson J., Thompson N. (2005). Universities, the Knowledge Economy and ‘Neo-Endogenous Rural Development’. Newcastle upon Tyne: Newcastle University’s Centre for Rural Economy.
Wielkopolska Odnowa Wsi 2020+ (2020). Załącznik do Uchwały nr XXI/394/20 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 13 lipca 2020 r. Poznań: Departament Rolnictwa i Rozwoju Wsi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego.
Wilczyński R. (2012). Odnowa wsi z wykorzystaniem środków europejskich – niewykorzystana szansa na rewitalizację. Architektura Krajobrazu, 2, 4–22.
Wilczyński R. (2008). Programy odnowy wsi w Polsce. W: J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.). Polska wieś 2008. Raport o stanie wsi (s. 99–116). Warszawa: Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA).
Wilczyński R. (2007a). 10 lat odnowy wsi w Polsce – droga do celu. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 67–76). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Wilczyński R. (2007b). Specyfika opolskiego programu odnowy wsi. W: M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.). Odnowa wsi w integrującej się Europie (s. 181–193). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Wilczyński R. (2003). Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Poznań: Fundacja Fundusz Współpracy, Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich Oddział w Poznaniu.
Wolski O. (2018). Odnowa wsi jako przedmiot badań w niemieckich pracach naukowych. Geneza i ewolucja znaczenia. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 23–33). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Wolski O. (2017a). Odnowa wsi jako przedmiot badań. Ewolucja i systematyzacja pojęcia. Wieś i Rolnictwo, 2 (175), 119–145. DOI: https://doi.org/10.53098/wir022017/06
Wolski O. (2017b). Specyfika wojewódzkich programów odnowy wsi w Polsce w kontekście literatury naukowej. Studia Obszarów Wiejskich, 48, 51–73. DOI: https://doi.org/10.7163/SOW.51
Wolski O., Sykała Ł. (2016). Zasoby lokalne, odnowa wsi i koncepcje rozwoju obszarów wiejskich. Próba teoretycznego ujęcia zależności. Studia Obszarów Wiejskich, 44, 21–38. DOI: https://doi.org/10.7163/SOW.44.2
Woods M. (2005). Rural Geography. London–Thousand Oaks–New Delhi: Sage Publications.
Wójcik M. (2018a). Odnowa wsi w badaniach geograficznych. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 11–21). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Wójcik M. (2018b). Tworzenie Sieci Najciekawszych Wsi jako przypadek działań na rzecz odnowy wsi w Polsce. W: Ł. Sykała, M. Dej (red.). Odnowa wsi jako narzędzie rozwoju lokalnego. Ujęcie teoretyczne i praktyczne (s. 131–143). Kraków: Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa.
Wójcik M. (2017a). Odnowa wsi jako przedmiot badań geograficzno-osadniczych. Studia Obszarów Wiejskich, 48, 7–18.
Wójcik M. (red.) (2017b). Tożsamość i „miejsce”. Budzenie uśpionego potencjału wsi. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.28.01
Wójcik M. (2016). Uwarunkowania tworzenia „Sieci Najciekawszych Wsi”. Wyniki oceny eksperckiej 50 polskich miejscowości. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 25, 109–129. DOI: https://doi.org/10.18778/1508-1117.25.06
Wójcik M. (2010). Struktura i działanie – społeczno-geograficzna interpretacja oddziaływania funduszy Unii Europejskiej na przykładzie programu „Odnowa Wsi”. Studia Obszarów Wiejskich, 24, 186–201.
