Metody waloryzacji dziedzictwa kulturowego w ruralistycznych układach osadniczych. Propozycja oceny wartości układów przestrzennych na podstawie dotychczasowych opracowań
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir032022/02Słowa kluczowe:
ruralistyka, waloryzacja, osadnictwo, dziedzictwo, Cedry Wielkie, Chochołów, NowosolnaAbstrakt
Ochrona zabytkowych układów ruralistycznych często ma wymiar wyłącznie deklaratywny. Od 2. poł. XX w. krajobraz polskiej wsi ulega przekształceniom, które mają niebagatelny wpływ na jej architekturę oraz na zachowanie wartości układów ruralistycznych. Problem stanowi również liczba wiejskich układów objętych ochroną prawną. Przykładów osadnictwa wiejskiego wpisanych do rejestrów zabytków jest ok. 80 (stanowią one 0,001% wszystkich pozycji wpisanych do rejestrów). Piętnastokrotnie więcej chronionych jest układów urbanistycznych (1066 – stan na 01.01.2018), które pod kątem ilościowym przewyższają liczbę miejscowości mających prawa miejskie (944 – stan na 01.01.2020), zatem na 1 miasto przypada 1,15 chronionego układu urbanistycznego, natomiast na 1 miejscowość wiejską (a tych w Polsce jest 52 363) przypada 0,0015 chronionego układu ruralistycznego. Ten stan rzeczy przyczynił się do przyjęcia celu artykułu stanowiącego propozycję metody waloryzacji historycznych układów ruralistycznych i ich dziedzictwa kulturowego. Miałaby ona za zadanie umożliwienie konserwatorom oraz planistom jednoznacznego określenia, które z układów ruralistycznych i zawartych w nich elementów dziedzictwa wymagają zachowania szczególnej ochrony lub odtworzenia. W ramach przeprowadzonych badań przyjęto metodę polegającą na analizie metodologii waloryzacji zabytków, krajobrazu, elementów dziedzictwa kulturowego, układów urbanistycznych i ruralistycznych, której celem było opracowanie kompilacyjnego sposobu waloryzacji. Przygotowany sposób wartościowania sprawdzono na trzech zróżnicowanych układach osadniczych: Chochołowa, Cedrów Wielkich oraz Nowosolnej, które szczegółowo zinwentaryzowano. W ramach podsumowania zawarto refleksje na temat konieczności wzmocnienia ochrony wiejskich układów osadniczych oraz propozycje uszczegółowienia opracowanej metody waloryzacji układów ruralistycznych.
Bibliografia
Badziak K., Chylak K., Łapa M. (2014). Łódź wielowyznaniowa. Dzieje wspólnot religijnych do 1914 r. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. https://doi.org/10.18778/7969-448-8.
Baniowska-Kopacz E. (2014). Folk Architecture of Podhale. Ethnologia Polona, 35, 79–99.
Bochenek A., Było P., Kopeć P. (2016). Wytyczne konserwatorskie do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Nowosolna. Projekt zrealizowany w ramach zajęć z przedmiotu ochrona dziedzictwa kulturowego prowadzonych na II stopniu kierunku gospodarka przestrzenna przez dr. arch. inż. W. Witkowskiego w semestrze zimowym 2015/2016.
Bogdanowski J. (1989). Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK) w studiach i projektowaniu. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Chmielewski T.J. (2012). Systemy krajobrazowe. Struktura, funkcjonowanie, planowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Domino J. (2016). Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2016–2019 dla gminy Cedry Wielkie. https://www.cedry-wielkie.pl/2016/04-11/Zabytki_Cedry_Wielkie.pdf (dostęp: 01.08.2018).
Dorobek M., Opitz M., Goliński J. (2018). Drugie życie zabytków na Żuławach. https://www.polskieradio.pl/8/2776/Artykul/1643752,Drugie-zycie-zabytkow-na-Zulawach (dostęp: 01.08.2018).
Dyba O. (2014). Wieś Chochołów. https://zabytek.pl/pl/obiekty/chocholow-wies (dostęp: 01.08.2018).
Eljasz-Radzikowski S. (1904). Powstanie chochołowskie. Lwów: Polskie Towarzystwo Nakładowe.
Filgus T. (2017). Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6: T. Filgus (red.). Geneza i rozwój struktur przestrzennych osadnictwa, 183–208. https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.08.Golik D. (2009). Zapomniane groby. Ochotnica, 17.
GUS [Główny Urząd Statystyczny] (2020). Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2019 r. Stan w dniu 31 XII. Informacje statystyczne. Warszawa: GUS.
GUS [Główny Urząd Statystyczny] (2018). Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 r. Informacje statystyczne. Warszawa: GUS.
Haratyk A. (2014). Chata góralska jako środowisko życia rodzinnego na Podhalu (XIX–początek XX wieku). Wychowanie w Rodzinie, 9 (1), 243–259. https://doi.org/10.23734/wwr20141.243.259.
Jantzen E. (1929). Die Bewohner der Dörfer Groß- und Klein-Zünder im 17. und 18. Jahrhundert. Danziger familiengeschichtliche Beiträge, 7.
Jostowa W. (1961). Z zagadnień budownictwa podhalańskiego. Na marginesie organizacji skansenu. Etnografia Polska, 5, 135–161.
Kamiński Z.J. (2008). Współczesne planowanie wsi w Polsce. Zagadnienia ruralisty. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej.
Kiryk F. (red.) (1997). Czarny Dunajec i okolice. Zarys dziejów do roku 1945. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”.
Kokotkiewicz P., Spodenkiewicz J., Spodenkiewicz P. (1984/1985). Studium historyczno-ruralistyczne wsi Nowosolna. Łódź–Warszawa.
Koperska-Kośmicka M. (2012). Współczesny obraz żuławskiego podcienia. Studia KPZK, 146, 225–236.
Koter M. (2012). Relikty osadnictwa wiejskiego i podmiejskiego w planie współczesnej Łodzi. W: Atlas Miasta Łodzi. Suplement 2, 61. Łódź: Urząd Miasta Łodzi – Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Kowalczyk O. (2018). Metody waloryzacji dziedzictwa kulturowego w historycznych układach ruralistycznych. Diagnoza stanu istniejącego i możliwości poprawy.
Niepublikowana praca magisterska napisana pod kier. dr. inż. arch. W. Witkowskiego w Kolegium Gospodarki Przestrzennej Politechniki Łódzkiej, mps. Łódź.
Kowicki M. (2013). Równowaga w planowaniu przestrzennym na obszarach wiejskich. Wybrane zagadnienia. W: A. Halicka (red.). Budownictwo na obszarach wiejskich. Nauka, praktyka, perspektywy. Lublin: Politechnika Lubelska.
Kwiatkowska J. (2009). Domy żuławskie – w poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa. Nowy Dwór Gdański: Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja.
Lipińska B. (2011). Żuławy Wiślane. Ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu. Gdańsk–Nowy Dwór Gdański: Stowarzyszenie Żuławy.
Matlakowski W. (1892). Budownictwo ludowe na Podhalu. Kraków: Akademia Umiejętności.
Myga-Piątek U. (2012). Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Niedźwiecka-Filipiak I. (2013). Zasób kulturowy wsi – zagrożone dziedzictwo. Forum Debaty
Publicznej „Sieć Najciekawszych Wsi – sposób na zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi w Polsce”. https://docplayer.pl/696720-Zasob-kulturowy-wsi-zagrozone-dziedzictwo.html (dostęp: 15.07.2018).
Niedźwiecka-Filipiak I. (2009). Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo-zachodniej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
Paturalska-Nowak E., Jaszczyńska A. (2016). Wojewódzki program opieki nad zabytkami w województwie łódzkim na lata 2016–2019. Łódź: Biuro Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego w Łodzi.
Pawłowski K., Witwicki M. (1968). Problemy oceny wartości zabytkowych historycznych zespołów miejskich. Ochrona Zabytków, 21/4 (83), 3–12.
Rada Miejska Oksfordu (2009). The Oxford Character Assessment Toolkit: Guidance Notes. Oxford: Oxford City Council.
Raszeja E. (2016). Zastosowanie modelu biografia – struktura – wizerunek do badania tożsamości krajobrazu wsi. W: M. Kłopotowski, D. Gawryluk (red.). O wartościach współczesnego krajobrazu (s. 47–60). Białystok: Agencja Wydawnicza EkoPress.
Raszeja E. (2013). Ochrona krajobrazu w procesie przekształceń obszarów wiejskich. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Sałyga-Rzońca A., Burian M. (2008). Waloryzacja zabytkowego zasobu wsi województwa opolskiego. Cele, metody, praktyka. Opole: Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Opolu.
Skowrońska M. (2014). Architektura drewniana gminy Czarny Dunajec. Czarny Dunajec: Wydawnictwo Artcards.
Skowrońska M. (2011). Chochołów. Perła Podhala. Czarny Dunajec: Wydawnictwo Artcards.
Solecka I. (2016). Polskie doświadczenia w identyfikacji i waloryzacji krajobrazu. Inżynieria Ekologiczna, 50, 223–231. https://doi.org/10.12912/23920629/65504.
Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. (red.) (1880). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego.
Szczepankiewicz-Battek J. (2017). Osadnictwo braci czeskich i morawskich w regionie łódzkim. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, 153–181. https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.07.
Szulc H. (1995). Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Wrocław: Continuo.
Szygendowska A. (2012). Drewniany kościół pw. św. Andrzeja Boboli z Nowosolnej. Łódź: Księży Młyn.
Uchwała (2021). Uchwała nr XLIX/1508/21 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 20 października 2021 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla części obszaru miasta Łodzi położonej w rejonie ulic: Brzezińskiej, Pomorskiej, Jugosłowiańskiej, Wiączyńskiej, J. Kasprowicza, Grabińskiej i Byszewskiej – obszaru centrum osiedla Nowosolna.
Uchwała (2020). Uchwała nr XVII/174/2020 Rady Gminy Czarny Dunajec z dnia 10 lutego 2020 roku w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru Gminy Czarny Dunajec.
Uchwała (2002). Uchwała Nr XXXIII /308/2002 Rady Gminy w Cedrach Wielkich z dnia 30 sierpnia 2002 w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w gminie Cedry Wielkie obszar wsi Cedry Wielkie.
Ustawa (2003). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. z 2022, poz. 840).
Ustawa (1962). Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach (Dz.U.1962 nr 10, poz. 48).
Wilczewski T. (2015). Nazwy miejscowości na Kaszubach. Gdańsk: Galan. http://pbc.gda.pl/Content/50166/Wilczewski_5.pdf (dostęp: 20.09.2018).
Witwicki M. (2007). Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architektury jako podstawa wpisu do rejestru zabytków. Ochrona Zabytków, 1, 77–98.
Woźniak K. (2015). Pruskie wsie liniowe w okolicach Łodzi i ich mieszkańcy w początkach XIX w. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Economica, 21. https://doi.org/10.18778/1508-1117.21.06.
Woźniak M. (2009). Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków. Cedry Wielkie: Gmina Cedry Wielkie.
Wrześniewska I., Wrześniewski M. (2012). Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2012–2015 dla gminy Czarny Dunajec. http://edziennik.malopolska.uw.gov.pl/WDU_K/2012/2760/Zalacznik1.pdf (dostęp: 01.08.2018).
WUOZ [Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków] w Krakowie (2018). Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego (rejestr A). Kraków.
