Transformacja morfologiczna wsi włączonych do miasta po II wojnie światowej na przykładzie Łodzi
DOI:
https://doi.org/10.53098/wir022020/05Słowa kluczowe:
układ przestrzenny wsi, morfologia, osadnictwo, wieś, metoda grafowa, ŁódźAbstrakt
Przedmiotem badań są przemiany morfologiczne, jakie miały miejsce w dawnych wsiach wcielonych do miasta po II wojnie światowej na przykładzie Łodzi. Na potrzeby artykułu dokonano analizy porównawczej zachowanych map historycznych i współczesnych ujęć kartograficznych. W artykule zastosowano metody grafowe oraz system analizy planu miasta oparty na Conzenowskiej szkole morfologicznej. Przez pryzmat wyselekcjonowanych przykładów dawnych wsi w granicach Łodzi zaproponowano podział, biorąc pod uwagę zakres zmian układów przestrzennych siedlisk i reliktów rozplanowania z okresu poprzedzającego inkorporację do miasta. W wyniku badań wyróżniono trzy główne kategorie wsi, charakteryzujące się różną skalą przekształceń morfologicznych. Pierwsza grupa obejmuje transformację ortomorficzną, gdy zidentyfikowane zmiany były głównie addytywne, a historyczne układy ruralistyczne zachowały się niemal całkowicie. Druga grupa uwzględnia transformację hipometamorficzną, charakteryzującą się znaczną, ale niezupełną reorganizacją, z czego wynikają liczne pozostałości historycznego rozplanowania. Trzecia grupa dotyczy transformacji metamorficznej, gdy układy przestrzenne siedlisk zostały całkowicie przekształcone, zachowując co najwyżej pojedyncze relikty morfologiczne sprzed inkorporacji. Proces rozwoju obszarów zabudowanych w dawnych wsiach włączonych do miasta wynika bezpośrednio z wielu uwarunkowań. Odległość jednostki osadniczej od centrum miasta i moment inkorporacji nie są jedynymi czynnikami decydującym o skali transformacji. W zależności od danego okresu istotne znaczenie mają natomiast decyzje polityczno-planistyczne, dostępność komunikacyjna, zainteresowanie firm deweloperskich, atrakcyjność krajobrazowa czy lokalizacja obiektów produkcyjno-usługowych.
Bibliografia
Baker A.R.H., Butlin R.A. (1973). Progressive and retrogressive approaches. W: A.R.H. Baker, R.A. Butlin (red.). Studies of Field Systems in the British Isles (s. 39–41). London: Cambridge University Press.
Bandurka M. (1995). Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku. Łódź: Archiwum Państwowe w Łodzi.
Bański J. (2008). Strefa podmiejska – już nie miasto, jeszcze nie wieś. W: A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.). Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce (s. 29–44). Toruń: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
Bański J. (2012). Problematyka definicji i zasięgu przestrzennego obszarów wiejskich i stref podmiejskich. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum, 11 (3), 5–15.
Baranowski B. (1974). Zmiany w sieci osadniczej na obszarze obecnej Łodzi od końca XVI w. do roku 1820. Materiały i Studia, 3, Łódź: Rada Naukowa przy Prezydencie Miasta Łodzi.
Baruch M. (1903). Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne: monografia historyczna dawnych dóbr Kapituły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem. Warszawa: Skład Główny w Księgarni E. Wende i S- ka.
Berbesz A., Szmytkie R. (2016). Przeobrażenia morfologiczne jednostek o wiejskiej genezie w strukturze przestrzennej miasta średniej wielkości. Przykład Lublińca. Acta Geographica Silesiana, 24, 51–59.
Cherry G. (1976). Rural Planning Problems. London: Leonard Hill.
Chin N. (2002). Unearthing the Roots of Urban Sprawl: A Critical Analysis of Form, Function and Methodology. Seria: Centre for Advanced Spatial Analysis Working Papers Series, 47. London: University College London.
Clawson R. (1962). Urban sprawl and speculation in urban land. Land Economics, 38, 99–111.
Cloke P., Goodwin M. (1992). The changing function and position of rural areas in Europe. Netherlands Geographical Studies, 153, 19–35.
Connell J. (1974). The metropolitan village. W: J.H. Johnson (red.). Suburban Growth (s. 77–110). London: Wiley.
Conzen M.R.G. (1960). Alnwick, Northumberland: A Study in Town-plan Analysis. London: George Philip & Son, Ltd.
Conzen M.R.G. (1962). The plan analysis of an English city centre (Newcastle upon Tyne).
W: K. Norborg (red.). Proccedings of the International Geographical Union Symposium in Urban Geography, Lund Studies in Geography B, 24, 383–414.
Conzen M.R.G. (1968). The use of town plans in the study of urban history. W: H.J. Dyos (red.). The Study of Urban History (s. 113–130). London: Edward Arnold.
Czarnecka J. (1971). Delimitacja zespołów osadniczych przy zastosowaniu grafów na przykładzie codziennych dojazdów pracowniczych. Prace Naukowe WSE we Wrocławiu, 25 (47).
Czarnecki A. (2007). Urbanizacja wsi w obrębie aglomeracji miejskich w Polsce. W: M. Błąd, D. Klepacka-Kołodziejska (red.). Społeczno-ekonomiczne aspekty rozwoju polskiej wsi (s. 99–109). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Czarnecki A. (2008). Urbanizacja wsi w obrębie obszarów metropolitalnych Polski. W: M. Drygas, A. Rosner (red.). Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian (s. 229–247). Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Czarnecki A. (2009). Rola urbanizacji w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Ducruet C., Lugo I. (2013). Structure and dynamics of transportation networks: Models, methods, and applications. W: J.P. Rodrigue, T.E. Notteboom, J. Shaw (red.). The Sage Handbook of Transport Studies (s. 347–364). London: Sage.
Dziegieć E. (1995). Urbanizacja terenów wiejskich w Polsce. Turyzm, 5 (1), 5–56.
Figlus T. (2016). Typy morfogenetyczne wsi w środkowej Polsce. Studia Geohistorica, 5, 90–112.
Figlus T. (2017). Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, 183–208.
Figlus T. (2018). The past and present of historical morphology of rural and urban forms in Poland. Studia Geohistorica, 6, 149–168.
Figlus T. (2020). Process of incorporation and morphological transformations of rural settlement patterns in the context of urban development. The case study of Łódź. Quaestiones Geographicae, 39 (2), 75–95.
Gilg A. (1985). An Introduction to Rural Geography. Baltimore: Edward Arnold.
Golachowski S. (1966). Urbanizacja wsi w województwie opolskim. W: Problemy ewolucji układów osadniczych na tle procesów urbanizacyjnych w Polsce. Materiały i Studia Międzyuczelnianego Zakładu Podstawowych Problemów Architektury, Urbanistyki i Budownictwa, 5 (s. 45–66). Warszawa: PWN.
Golachowski S., Kostrubiec B., Zagożdżon A. (1974). Metody badań geograficzno-osadniczych. Warszawa: PWN.
Goldberg J. (1957). Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Seria I, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 5, 67–110.
Gross J., Yellen J. (1999). Graph theory and its application. London: CRC Press.
Haggett P. (1965). Locational Analysis in Human Geography. London: St. Martin’s Press.
Heffner K. (1987). Przekształcenia w układzie morfologicznym ośrodka lokalnego (na przykładzie Korfantowa, województwo opolskie). W: K. Heffner (red.). Problemy przestrzennego rozwoju ośrodków lokalnych (na przykładzie Korfantowa w województwie opolskim) (s. 107–142). Opole: Instytut Śląski.
Jäger H. (1968). Reduktive und progressive Methoden in der deutschen Geographie. Erdkunde. Archiv für wissenschaftliche Geographie, 22, 245–246.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (1991). Zróżnicowanie urbanizacji wsi w strefie podmiejskiej Łodzi. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 13, 75–99.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (1998). Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
James G.A., Cliff A.D., Haggett P., Ord J.K. (1970). Some discrete distributions for graphs with applications to regional transport networks. Geografiska Annaler, 52B (1), 14–21.
Jażdżewska I. (2008a). Dlaczego warto stosować teorię grafów w badaniach geografii historycznej? Przykłady zastosowania. W: M. Kulesza (red.). Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej (s. 243–256). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Jażdżewska I. (2008b). Przemiany miejskiej sieci osadniczej w Polsce w świetle metod matematycznych. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kacprzak E., Staszewska S. (2008). Rozwój obszarów mieszkaniowych w strefie podmiejskiej miasta Poznania. W: A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.). Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce (s. 127–144). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Kacprzak E., Staszewska S. (2011). Wpływ suburbanizacji na wiejskie struktury osadnicze. Studia Miejskie, 3, 99–112.
Kajdanek K. (2011). Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wrocławia. Kraków: Wydawnictwo Nomos.
Kansky K.J. (1963). Structure of transport networks: Relationships between network geometry and regional characteristics. Department of Geography, Research Papers, 84. Chicago: University of Chicago.
Kirk W. (1980). The rural-urban continuum: Perception and reality. W: G. Enyedi, J. Meszaros (red.). Development of Settlement Systems (s. 11–19). Budapest: Hungarian Academy of Science.
Korzan B. (1978). Elementy teorii grafów i sieci. Metody i zastosowania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne.
Kostrubiec B. (1971). Analiza matematyczna zbioru osiedli województwa opolskiego. W: S. Golachowski (red.). Struktury i procesy osadnicze (s. 9–66). Opole: Instytut Śląski w Opolu.
Koter M. (1979). Struktura morfologiczna wielkiego miasta na przykładzie Łodzi. Acta Universitatis Lodziensis, ser. II, 21, 25–52.
Koter M. (1985). Kształtowanie strefy podmiejskiej w świetle badań historyczno-geograficznych. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 5, 61–73.
Koter M. (1994a). Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast. W: M. Koter, J. Tkocz (red.). Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce (s. 26–31). Toruń–Łódź: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Koter M. (1994b). Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego Łodzi. W: M. Koter, J. Tkocz (red.). Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce (s. 63–88). Toruń–Łódź: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Koter M. (2002). Łódź in prehistoric times and so-called agricultural period (from prehistory to the early 19th c.). W: The Łódź Atlas, sheet IV. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Koter M. (2009). The urban tissue of Łódź in 1918–1989. W: S. Liszewski (red.). Łódź: A Monograph of the City (s. 173–206). Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Koter M., Kulesza M. (2010). The study of urban form in Poland. Urban Morphology, 14 (2), 111–120.
Koter M., Liszewski S., Marszał T., Pączka S. (1993). Man, environment and planning in the development of Łodz urban region. Kronika Miasta Łodzi, 1, 9–34.
Larkham P.J., Conzen M.P. (2014). Shapers of Urban Form: Explorations in Morphological Agency. London: Routledge.
Liszewski S. (1987). Strefa podmiejska jako przedmiot badań geograficznych. Próba syntezy. Przegląd Geograficzny, 59 (1–2), 65–79.
Maik W. (1977). A graph theory approach to the hierarchical ordering of elements of the settlements systems. Questiones Geographicae, 4, 95–108.
Maik W. (2012). Podstawy teoretyczno-metodologiczne studiów geograficzno-miejskich. Studium z metodologii geografii miast. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy.
Mantey D. (2011). Żywiołowość lokalizacji osiedli mieszkaniowych na terenach wiejskich obszaru metropolitalnego Warszawy. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Marshall S. (2004). Streets and Patterns. London: Routledge.
Matczak A. (1991). Przemiany przestrzenne wsi położonych w strefie podmiejskiej Łodzi na przykładzie rejonu Grotnik. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 14, 33–46.
Miszewska B. (1976). Morfologia sieci osadniczej jako układu linii. Studia Geograficzne, 22, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Miszewska B. (1996). Struktura morfologiczna peryferyjnych osiedli Wrocławia. Prace Instytutu Geografii, Seria B: Geografia Społeczna i Ekonomiczna, 14, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1904, 53–61.
Miszewska B., Szmytkie R. (2017). Rozwój przestrzenny i przemiany morfologiczne osiedli Wrocławia wyrosłych wokół dawnych wsi kmiecych. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, 51–70.
Miszewska B., Szmytkie R. (2015). Morphological processes in the spatial structure of the southern district of Wrocław city. Bulletin of Geography, Socio-economic Series, 27, 133–151.
Musiaka Ł., Figlus T., Szmytkie R. (2020). Models of morphological transformations of centres of the largest Polish cities after World War II. European Planning Studies, https://doi.org/10.1080/09654313.2020.1744529 (dostęp: 10.05.2020).
Nowak T., Żerek-Kleszcz H. (2006). Dzieje wsi Żabice do 1821 r. W: M. Nartonowicz-Kot (red.). Konstantynów Łódzki. Dzieje miasta (s. 9–35). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Nystuen J.D., Dacey M.F. (1968). A graph theory interpretation of nodal regions. Geographia Polonica, 15, 135–151.
Öre O. (1990). Graphs and Their Uses. Cambridge: Cambridge University Press.
Pacione M. (2001). Urban Geography. A Global Perspective. New York: Routledge.
Páez A., Scott D.M. (2004). Spatial statistics for urban analysis: A review of techniques with examples. GeoJournal, 61, 53–67.
Palka Z., Ratajczak W., Weltrowska J. (2001). Wyznaczanie odległości pomiędzy grafami. W: H. Rogacki (red.). Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej (s. 147–158). Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
Potrykowski M., Taylor Z. (1982). Geografia transportu. Warszawa: PWN.
Prochownik A. (1975). Urbanizacja wsi czy deruralizacja? Czasopismo Geograficzne, 46 (4), 399–405.
Ratajczak W. (1977). Metody grafowe w geografii ekonomicznej. W: Z. Chojnicki (red.). Metody ilościowe i modele w geografii (s. 143–157). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Rodgers P. (2005). Graph drawing techniques for geographic visualization. Exploring Geovisualization. Pergamon, 143–158.
Runge J. (2006). Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej. Elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Słodczyk J. (2003). Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Smailes A.E. (1975). The definition and measurement of urbanization. W: R. Jones (red.). Essays of the World Urbanization (s. 1–19). London: George Philip and Son Ltd.
Sobotka S. (2014). Przekształcenia historycznych układów przestrzennych wsi w strefie podmiejskiej Olsztyna, ze szczególnym uwzględnieniem Brąswałdu, Dorotowa i Jonkowa. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum, 13 (2), 39–57.
Sokołowski D. (1999). Zróżnicowanie zbioru małych miast i większych osiedli wiejskich w Polsce w ujęciu koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Squires G.D. (2002). Urban Sprawl: Causes, Consequences and Policy Responses. Washington DC: The Urban Press Institute.
Stanny M. (2013). Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Warszawa: Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Staszewska S. (2012). Przekształcenia urbanistyczne osiedli wiejskich strefy podmiejskiej dużego miasta. Barometr Regionalny. Analizy i Prognozy, 4, 53–68.
Straszewicz L. (1954). Strefa podmiejska Łodzi. Przegląd Geograficzny, 26 (4), 182–197.
Szambelan Z., Stępniewski M. (2009). Rozwój terytorialny Łodzi w świetle dokumentów i źródeł kartograficznych. Rocznik Łódzki, 56, 37–50.
Szczepańska M., Wilkaniec A. (2014). Przekształcenia krajobrazu kulturowego wybranych wsi strefy podmiejskiej Poznania. Studia Obszarów Wiejskich, 35, 29–45.
Szlązak W. (2016). Śladami starej Retkini. Łódź: Wydawnictwo Księży Młyn.
Szmytkie R. (2009). Miasta-zlepieńce na Śląsku Dolnym i Opolskim. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 6. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szmytkie R. (2011). Osiedla wiejskie w granicach administracyjnych dużego miasta (przykład Wrocławia). Studia Miejskie, 3, 159–186.
Szmytkie R. (2014). Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 35. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szmytkie R. (2017). Application of graph theory to the morphological analysis of settlements. Quaestiones Geographicae, 36 (4), 65–80.
Szulc H. (1995). Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
Taylor Z. (1974). Metody grafowe w badaniach przestrzenno-ekonomicznych. Czasopismo Geograficzne, 45 (3), 337–348.
Taylor Z. (1975). Charakterystyka zmian w strukturze sieci transportowych w ujęciu grafowym. Przegląd Geograficzny, 47, 501–517.
Tinkler K.J. (1977). An Introduction to Graph Theoretical Methods in Geography. Concepts and Techniques in Modern Geography, 14. Norwich: Geo Abstracts Limited.
Tkocz J. (1998). Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Wesołowska M. (2006). Rozwój budownictwa mieszkaniowego a przemiany przestrzenne wsi województwa lubelskiego. Studia Obszarów Wiejskich, 10. Warszawa: IGiPZ PAN.
Whitby M., Willis K. (1978). Rural Resource Development. London: Methuen.
Whitehand J.W.R. (1987). Urban morphology. W: M. Pacione (red.). Historical Geography: Progress and Prospect (s. 250–276). London: Routledge.
Whitehand J.W.R. (2001). British urban morphology: The Conzenian tradition. Urban Morphology, 5 (2), 103–109.
Wilson R.J. (2000). Wstęp do teorii grafów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Woods M. (2005). Rural Geography: Processes, Responses and Experiences in Rural Restructuring. London: Sage.
Woźniak K.P. (2013). Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Procesy i jego interpretacje. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Wójcik M. (2006). Przemiany siedlisk wsi pod wpływem urbanizacji we wschodnim paśmie aglomeracji łódzkiej (koluszkowsko-brzezińskim). Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, 7, 201–213.
Wójcik M. (2013). Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadku Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Xie F., Levinson D.M. (2007). Measuring the structure of road networks. Geographical Analysis, 39 (3), 336–356.
Zagożdżon A. (1970). Metody grafowe w badaniach osadniczych ze szczególnym uwzględnieniem morfologii siedlisk. Przegląd Geograficzny, 42 (2), 335–348.
Zagożdżon A. (1971). Morfologia osiedli województwa opolskiego. W: S. Golachowski (red.). Struktury i procesy osadnicze (s. 331–372). Opole: Instytut Śląski w Opolu.
Zagożdżon A. (1977). Wykorzystanie metod i technik grafowych w analizie struktur przestrzennych. W: Z. Chojnicki (red.). Metody ilościowe i modele w geografii (s. 158–169). Warszawa: PWN.
